Bożena Gwizdek, Elżbieta Sołtys

Wychowawcy w porozumieniu z pedagogiem szkolnym mogą wprowadzać do programu profilaktycznego również standardowe programy profilaktyczne. Ich zastosowanie jest uzasadnione, jeśli nie są częścią wyrwaną z kontekstu, pojedynczą lekcją, lecz stanowią element wkomponowany w dotychczasowe działania profilaktyczno-wychowawcze. Niektóre z proponowanych przez nas programów powstały w ośrodkach uniwersyteckich lub instytucjach zajmujących się profilaktyką, inne zostały wypracowane w środowiskach lokalnych. W niniejszym artykule prezentujemy najważniejsze z nich.

Standardowe programy profilaktyczne w pracy z klasami
 Pracę profilaktyczną z młodzieżą można rozpocząć programem "Noe", autorstwa
Krzysztofa Wojcieszka.
Program w niekonwencjonalny sposób przekazuje młodym ludziom istotne informacje dotyczące istoty uzależnienia od alkoholu. Oprócz dużej porcji wiedzy na temat choroby alkoholowej oraz obrazowego przedstawienia skali problemu, skłania do refleksji i wpływa na zmianę stereotypów myślowych. Program zawiera duży ładunek emocjonalny. Mimo podjętych działań nie udało się go zastosować na naszym terenie.

 Z dużym powodzeniem natomiast realizowałyśmy program "Debata" (także
autorstwa K. Wojcieszka).
Jest to stosunkowo krótki program z zakresu profilaktyki alkoholowej, jednak wymagający wysokich kwalifikacji od jego realizatora. "Debata" zawiera element o dużej skuteczności profilaktycznej, jak np. pracę nad przekonaniami normatywnymi uczniów. Program aktywizuje i wciąga młodzież, skłania do myślenia i wyciągania wniosków. Jego formuła sprzyja naturalnej aktywności młodych ludzi i powoduje dynamiczny przebieg zajęć. W czasie zajęć stosowane są aktywne formy pracy z grupą oraz prezentacja filmu Złoty środek. Dodatkowym walorem programu jest poprzedzenie go pomiarem ankietowym. "Debatę" można zaproponować klasie pierwszej, ewentualnie drugiej gimnazjum.

 Inny, zaproponowany w Projekcie program standardowy, to "Drugi Elementarz
czyli Program Siedmiu Kroków", opracowany przez zespół Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA).
Badania ewaluacyjne wskazują na jego szczególną przydatność w klasie pierwszej. Celem programu jest dostarczenie wiedzy o środkach psychoaktywnych, szczególnie o alkoholu i związanych z nimi zagrożeniach. Program kładzie duży nacisk na perspektywę zdrowego stylu życia oraz umiejętności związane z odmawianiem picia alkoholu. Ze względu na posiadany certyfikat instruktorski i poparcie finansowe w gminie, udało nam się zainteresować nim wielu pedagogów i wychowawców. Były to nowe osoby, które jeszcze go nie znały i podeszły do jego realizacji z dużym zaangażowaniem. Program znacznie wzmocnił zaplanowane w klasach pierwszych działania z zakresu profilaktyki pierwszorzędowej, a realizacja zajęć przez przeszkolonych wychowawców znacznie podniosła ich wartość.

 "Sobą być dobrze żyć" - Gimnazjalny elementarz profilaktyczny, opracowany zespołowo w Fundacji Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych (ETOH).
Jest to program, który trafił do gimnazjów na naszym terenie za pośrednictwem PARPA, która rozesłała go w formie specjalnych pakietów profilaktycznych dla szkół. Dostarcza on młodzieży wiedzy o środkach psychoaktywnych, uczy rozpoznawania ważnych wartości, dokonywania właściwych wyborów oraz ćwiczy umiejętność rozwiązywania problemów. Przeznaczony jest dla klas I gimnazjum.

 Projekt "Dziękuję nie", opracowany przez zespół autorski Uniwersytetu Warszawskiego i Ośrodek Informacji o Alkoholu i Narkotykach ADIC.
Program dostarcza wiedzy na temat używek, promuje zdrowy styl życia oraz uczy podejmowania racjonalnych wyborów. Jego celem jest umożliwienie młodzieży zdobycie różnych kompetencji życiowych, osiągnięcie większej autonomii i odpowiedzialności za swoje zachowania. Może być realizowany przez wszystkie lata trwania gimnazjum.

 Problematykę profilaktyki alkoholowej nieco inaczej porusza program "Tak czy nie" Witolda Skrzypczyka.
Jego celem jest dostarczenie wiedzy o wpływie alkoholu na rodzinę, kształtowanie postaw sprzyjających podejmowaniu racjonalnych decyzji związanych z używkami oraz nabycie praktycznych umiejętności umożliwiających samostanowienie i obronę własnych praw. Program polecany szczególnie dla klas, gdzie dużą grupę stanowią dzieci pochodzące z rodzin z problemem alkoholowym. Musimy jednak przyznać, że mimo naszej deklaracji przygotowania nauczycieli do jego realizacji - niewielu pedagogów było nim zainteresowanych.

 W pracy z młodzieżą gimnazjalną mogą być również zastosowane znane powszechnie programy: "Nasze Spotkania", "Zanim spróbujesz", "Spójrz inaczej".
- "Nasze Spotkania", to program psychoprofilaktyczny, autorstwa M. P. Fijewskich (Ośrodek "Intra"), który koncentruje się na przekazaniu młodym ludziom najbardziej istotnych umiejętności psychologicznych, takich jak: radzenie sobie w trudnych sytuacjach, nawiązywanie satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi, pomaganie innym, rozumienie siebie i innych.

- "Zanim spróbujesz",to program psychoedukacyjny B. Jakubowskiej, Z. Sobolewskiej (PTP), w opracowaniu A. Pacewicz. Przekazuje wiedzę o substancjach psychoaktywnych oraz o mechanizmach rozwoju uzależnienia. Kładzie nacisk na rozwój ważnych umiejętności psychologicznych, jak m.in.: podejmowanie racjonalnych wyborów (zwłaszcza w odniesieniu do środków odurzających), odreagowanie napięć, rozwiązywanie konfliktów, kształtowanie wzorów zdrowego stylu życia.

- "Spójrz Inaczej" - program wychowawczo-profilaktyczny A. Kołodziejczyka, E. Czemierowskiej i T. Kołodziejczyka, przeznaczony dla szkół podstawowych i gimnazjów. Obejmuje kilka bloków tematycznych - poruszane są w nim takie zagadnienia, jak np.: rozpoznawanie, wyrażanie i akceptowanie uczuć swoich i innych, kształtowanie poczucia własnej wartości, umiejętności pracy w grupie, rozwiązywanie problemów, odpowiedzialność za własne zdrowie oraz problematykę uzależnień.

 Środowiskowe działania prewencyjne proponuje program zapobiegania narkomanii "Odlot" opracowany w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
Projekt zawiera bogaty pakiet materiałów, a wśród nich: gry edukacyjne, kasety video i scenariusze lekcji profilaktycznych. Niestety, jak wynika z naszych doświadczeń, często leżą one niewykorzystane w szkołach.

 "Jak żyć z ludźmi", to program, który doradzałyśmy (w ramach warsztatów przygotowujących)pedagogom oraz wychowawcom do pracy profilaktycznej w drugiej klasie. Jest to profilaktyczny projekt australijski w polskim opracowaniu A. Kobiałki.
Program pokazuje, w jaki sposób młodzi ludzie mogą sobie radzić z trudnymi problemami dorastania. Składa się z trzech części.
Pierwsza omawia zasady pracy z grupą, druga - podaje propozycje zajęć, bogaty zestaw ćwiczeń i technik, trzecia część to materiały pomocnicze. Program wyposażony jest w ogólnie dostępny podręcznik pod tym samym tytułem. Naszym zdaniem powinien go mieć każdy wychowawca i pedagog, który chce i potrafi pracować z klasą metodami aktywnymi.
Głównym celem oferty jest rozwinięcie wśród młodych ludzi najważniejszych umiejętności interpersonalnych, takich jak: komunikowanie się z ludźmi, umiejętne podejmowanie decyzji, chronienie siebie w sytuacji nacisku grupowego, radzenie sobie ze stresem, budowanie autonomii, otwartości, empatii.

 "Anty - tytoń", to program Pracowni Edukacji Zdrowotnej i Promocji Zdrowia
Zakładu Zdrowia Publicznego i Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie.
Jest to jeden z nielicznych programów profilaktycznych z zakresu profilaktyki nikotynowej. Jego zaletą jest również to, że zawiera atrakcyjne materiały pomocnicze.

 Program "Przemoc wobec dzieci" Alicji Pacewicz dotyczący przemocy fizycznej i seksualnej.
Program przeznaczony jest dla psychologów, pedagogów, nauczycieli oraz innych osób pracujących z dziećmi. Zawiera propozycje zajęć profilaktycznych skierowanych do dzieci - potencjalnych ofiar przemocy. Uczy je lepiej chronić się oraz rozpoznawać sygnały zwiastujące zagrożenie.
Dla zainteresowanych realizacją zajęć edukacyjnych dla dzieci, przeprowadziłyśmy specjalne 12 - godzinne zajęcia warsztatowe. Program jest trudny, ponieważ prowadzący musi umieć dostosować zajęcia do wieku uczniów, ich doświadczeń, atmosfery i poziomu bezpieczeństwa w grupie. Dla pedagogów i nieco mniejszego grona wychowawców opracowałyśmy specjalną wersję programu na temat zapobiegania przemocy wobec dzieci.

 Nową formą ofert profilaktycznych są programy prewencyjne. Należą do nich m.in. programy La Strady - Fundacji przeciwko handlowi kobietami.
Pierwszy z nich "Masz prawo marzyć, masz prawo wiedzieć", opiera się na krótkim filmie i załączonym scenariuszu zajęć z młodzieżą. Drugi - "Inna strona Słońca", prezentowany jest na płytach CD. Oprócz informacji niezbędnych dla odbiorców, znalazły się na nich autentyczne historie kobiet oraz artykuły osób, które miały bezpośredni kontakt z handlem kobietami. Do realizacji zajęć nauczyciel otrzymuje także film, quiz oraz grę komputerową "Przygody Moniki". Celem obu programów jest zwrócenie uwagi na ryzyko podejmowania przez młodych ludzi (głównie dziewcząt) pracy za granicą. Odbiorcami zajęć może być starsza młodzież gimnazjalna.

 W cyklu zajęć z klasą można wykorzystać elementy programu: "Wychowanie do życia w rodzinie", np. w zakresie profilaktyki HIV/AIDS.
Celem zajęć jest dostarczenie uczniom wiedzy na ten temat oraz kształtowanie ich postaw w zakresie wspomnianej problematyki. Podczas realizacji zajęć profilaktycznych warto skorzystać z bogatej oferty materiałów audiowizualnych (kasety magnetofonowe, VHS, programy komputerowe). Niektóre z nich są załącznikami w/w programów, inne stanowią samodzielne wydawnictwa np. PARPA czy Wydawnictwa Naukowego PWN.

Szczegółowe informacje na temat programów, form szkolenia oraz możliwości zdobycia materiałów pomocniczych można uzyskać w poradniach psychologiczno-pedagogicznych lub innych specjalistycznych ośrodkach metodycznych oraz doskonalenia zawodowego nauczycieli czy bibliotekach pedagogicznych.

 Młodzieżowy Klub Psychoedukacyjny
Jest to propozycja otwartej formuły zajęć skierowanej do szerokiej grupy uczniów. Mają one charakter spotkań otwartych, które odbywają się cyklicznie przez kilka lat. Tematyka zajęć, które proponowałyśmy, była różnorodna i uwzględniała zainteresowania uczniów. Były to m.in. takie zagadnienia jak: subkultury młodzieżowe, sekty, wartości w życiu, tolerancja, problem HIV/AIDS, orientacje seksualne czy wreszcie trening kreatywnego myślenia oparty na programie "Jak rozwinąć skrzydła" P. Fijewskiego. Spotkania odbywały się systematycznie, raz w miesiącu. Odbiorcami zajęć tematycznych była młodzież zainteresowana konkretną problematyką. Stosowałyśmy aktywne metody w pracy. Dla każdej grupy przygotowywałyśmy testy, sprawdziany własnych umiejętności, tak by w bezpieczny sposób młodzi ludzie mogli lepiej poznać swoje możliwości i potrzeby.
Formuła klubu jest atrakcyjna dla młodzieży - proponujemy więc zastosowanie jej w szkole. Klub może być prowadzony przez kilku realizatorów np. pedagoga, grupę nauczycieli, pracowników poradni. Do współpracy można też zaprosić rodziców i specjalistów z różnych dziedzin.

Pracy profilaktycznej i wychowawczej z rodzicami poświęcimy oddzielny artykuł, jednak omawiając rolę pedagoga w realizacji szkolnego programu profilaktyki, trudno nie wspomnieć o konieczności budowania kontaktu z rodzicami. W czasie spotkań edukacyjno- konsultacyjnych ustaliłyśmy wraz z pedagogami obszary problemowe oraz formy pomocy dla rodziców, wspólnie też wypracowaliśmy formułę zawierania z nimi kontraktu. Wszystkie te działania miały służyć zmobilizowaniu pedagogów szkolnych do indywidualnej pracy z rodzicami oraz do wspierania wychowawców klas w budowaniu kontaktu grupowego. Podkreślałyśmy, że kontakt i odpowiednia formuła pracy z rodzicami, jakiej dopracują się pedagodzy w pierwszych latach funkcjonowania gimnazjum, będzie wzorem na najbliższe lata. Taki styl - jako normalny model pracy - może umożliwić im współpracę z rodzicami uczniów lub będzie zmarnowaną szansą.
Zaproponowane przez nas formy pracy pedagoga z rodzicami wymagały od niego sporej wiedzy oraz umiejętności kształtowania dobrych relacji z ludźmi. Opierały się one na kontakcie indywidualnym: konsultacje, poradnictwo oraz formach pracy z grupą rodziców: grupy wsparcia, kluby i szkoły dla rodziców.


Bibliografia:
Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków, opracowanie zespołowe, PARPA. Warszawa 1997
Gaś Z.B. Profilaktyka uzależnień. WSiP, Warszawa 1993
Gaś Z.B. Profilaktyka w szkole. W: Zapobieganie uzależnieniom uczniów, red. B. Kamińska - Buśko, CMPPP MEN, Warszawa 2000
Gaś Z.B. Profilaktyka w zreformowanej szkole. Remedium, 2000, 6 (100), 2-7
Gwizdek B., Sołtys E. Gimnazjalny projekt profilaktyczno-wychowawczy. WSiP, Warszawa 2002
Hawkins J.D.,Nederhood B. Podręcznik ewaluacji programów profilaktycznych. PTP-Pracownia Wydawnicza, Warszawa - Olsztyn 1994
Koszewska K., Tołwińska-Królikowska E. Szkolny program wychowawczy. Wydawnictwa CODN, Warszawa 2001
E. Lewandowska, A. Kurowicka, A. Ziarnik: Jak tworzyć szkolny program wychowania. W: Dyrektor szkoły 4/2000
Program Zapobiegania Narkomanii "Odlot" Zeszyt 6. Lekcje o zdrowiu i o środkach uzależniających. Red. Wolniewicz-Grzelak B.Warszawa 1996
Przemoc wobec dzieci w opracowaniu Alicji Pacewicz. wyd. PARPA, Warszawa 1996.
Socjoterapia. Red. K. Sawicka. CMPPP, Warszawa 1999
Szymańska J. Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. CMPPP MEN, Warszawa 2000
Wojcieszek K. Możliwości i potrzeby ewaluacji. Remedium. 2000, 10 (92),4-6
Zapobieganie uzależnieniom uczniów, red. B. Kamińska-Buśko, CMPPP MEN, Warszawa 2000