Robert Porzak

Pod koniec 2001 roku parlament Studentów RP pod patronatem Kancelarii Prezydenta RP uruchomił program "Uczelnie wolne od narkotyków". Program zmierza do usystematyzowania działań zmierzających do zmniejszenia zagrożenia uzależnieniami wśród studentów. Choć studenci, to, z racji swojej dostępności dla przedstawicieli nauk społecznych, jedna z najlepiej zbadanych grup, problematyka uzależnień wśród studentów jest w Polsce nieco zaniedbana. Zapewne jedną z przyczyn narastania problemu, a też pomijania tego tematu w analizach kierunków pracy profilaktycznej, jest niejednoznaczność sytuacji społecznej studentów. Student jest zarazem osobą dorosłą, jak i niesamodzielną. Utrzymywanie takiego zdystansowanego podejścia w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości jest jednak wysoce ryzykowne.
Dane i propozycje programowe przedstawione w poniższym opracowaniu, opierają się na doświadczeniach uczelni działających na terenie USA. Uczelnie amerykańskie wprowadziły stosunkowo najwcześniej procedury systematycznego gromadzenia i wymiany informacji o działalności profilaktycznej prowadzonej na ich terenie. Również sieć współpracy międzyuczelnianej jest w USA stosunkowo najbardziej rozwinięta. Uczelnie europejskie publikują dane o realizowanych przedsięwzięciach profilaktycznych w znacznie mniejszym stopniu niż uczelnie USA.
Prowadzenie działań profilaktycznych w znacznej mierze odnosi się do tworzenia zdrowego środowiska oraz zapobiegania powstawaniu potrzeb i gotowości do przejawiania zachowań dysfunkcjonalnych. Takie podejście profilaktyczne nie skupia się na konkretnych rodzajach zaburzeń. Profilaktyka obejmuje zarówno zapobieganie problemom dotyczącym alkoholu, jak i narkotyków czy innych zachowań dysfunkcjonalnych.

Stan i skutki stosowania
alkoholu i narkotyków przez
studentów uczelni USA

Analizując punkt wyjściowy prowadzenia działań profilaktycznych należy zwrócić uwagę na wybrane wskaźniki częstości picia alkoholu i zażywania narkotyków przez studentów. Przedstawione poniżej dane prezentują częstość stosowania alkoholu i innych środków odurzających wśród studentów uczelni amerykańskich, opisaną w oparciu o krajowe programy monitorowania ryzyka zagrożeń środkami odurzającymi.
Wykres 1 prezentuje częstość picia alkoholu przez studentów (Ryan 1998). Przedstawione na nim pojęcie jednego drinka odnosi się do ilości czystego alkoholu zawartej w pół litrze piwa, jednej lampce wina lub jednym kieliszku mocnego alkoholu. Widoczna jest zdecydowana przewaga osób pijących alkohol w ilościach powodujących silne oddziaływanie na organizm. Ryzyko powstania uzależnienia od alkoholu jest wówczas znaczne.
Stosowanie przez studentów innych środków odurzających przedstawia wykres 2 (Ryan 1998). Dane dotyczą co najmniej jednokrotnego zażycia środka odurzającego w ciągu ostatniego roku. Widać wyraźną przewagą stosowania tytoniu. Zwraca również uwagę duży odsetek osób używających marihuany.
Częstość doświadczania problemów spowodowanych piciem alkoholu lub zażywaniem innych środków odurzających przedstawia wykres 3 (Ryan 1998).
Do najczęstszych problemów można zaliczyć specyficzne dla warunków amerykańskich prowadzenie samochodu pod wpływem środków odurzających. Dużym problemem jest także opuszczanie zajęć oraz pogorszenie wyników w nauce dotykające ponad jedną piątą studentów.

Stosowanie przez studentów środków odurzających prowadzi do powstania problemów wpływających także na otoczenie.
Wykres 4 przedstawia częstość deklarowania przez współlokatorów, sąsiadów i znajomych problemów spowodowanych piciem alkoholu i zażywaniem środków odurzających (Riley, Modzeleski 2000).
Doświadczenia badanych, wynikające z kontaktu z pijanymi lub będącymi pod wpływem środków odurzających studentami, są wysoce negatywne. Poważne problemy, niosące trwałe skutki dla otoczenia, są udziałem ponad 13% respondentów. Zdecydowana większość osób doświadcza zaburzeń swojej aktywności zadaniowej oraz osobistego spokoju.

Polityka profilaktyczna uczelni

Wyodrębnione w wyniku analizy skuteczności programów profilaktycznych podstawy skuteczności działań profilaktycznych obejmują (DeJong, Langenbahn 1997):
podejście środowiskowe; zróżnicowane działania i dopasowanie do potrzeb; stały udział w prowadzeniu profilaktyki: władz uczelni, pracowników administracji, nauczycieli akademickich, studentów, pracowników instytucji ulokowanych na terenie uczelni.
Jako podstawa teoretyczna do planowania i prowadzenia działań profilaktycznych, często wykorzystywana jest interakcyjna koncepcja powstawania zaburzeń dewiacyjnych, opracowana przez Jessorów (1977). Zgodnie z nią, nie można wyróżnić jedynego czynnika szczególnie odpowiedzialnego za zaburzenia. Istotny wpływ na pojawienie się zachowań dewiacyjnych ma, zdaniem Jessorów, wzajemne oddziaływanie kilku zmiennych ujętych w trzy ogólne grupy.
Do pierwszej grupy zmiennych wyjściowych autorzy zaliczyli strukturę społeczno-demograficzną oraz socjalizację. Druga, najszersza grupa zmiennych społeczno-psychologicznych, obejmuje system osobowości oraz system spostrzegania środowiska. Autorzy koncepcji stwierdzają, że zawarte w tej grupie rówieśniczej wzorce odurzania się, bezpośrednio implikują działania o charakterze korzystania ze środków psychoaktywnych. Trzecia grupa zmiennych obejmuje istniejącą w środowisku strukturę zachowań dewiacyjnych oraz strukturę zachowań konwencjonalnych. Pozwala ona przypisać pewnym zachowaniom charakter naganny, a inne określić jako dopuszczalne.

Kluczowe punkty skutecznych strategii profilaktycznych wyodrębnione w oparciu o badania ewaluacyjne, to:
trafna ocena potrzeb, jasne zadania, efektywna edukacja, zdecydowane działania, wczesna interwencja, systematyczna ocena skuteczności.

Uczelnie współpracujące w ramach sieci uczelni wolnych od środków odurzających opracowały w ramach powyższych punktów zestaw standardów działania. Obejmują one następujące obszary:
Zadania
coroczne informowanie o polityce uczelni i regulacjach prawnych; rozwijanie oferty alternatywnej aktywności dla grup i jednostek; szerokie obejmowanie oddziaływaniem całego zakresu własności i aktywności uczelni; stanowienie ograniczeń dla imprez z alkoholem.
Edukacja
rzetelne informowanie o skutkach używania środków odurzających i nadużywania alkoholu; promowanie i wspieranie programów animujących aktywność bez alkoholu; tworzenie sieci wsparcia rówieśniczego oraz systemu wczesnej interwencji; organizowanie szkoleń i treningów zwiększających umiejętność rozpoznawania i reagowania na problemy związane z substancjami odurzającymi; włączanie informacji o alkoholu i innych środkach odurzających (także lekach ogólnodostępnych) do programów "drzwi otwartych" dla studentów i ich rodzin; zachęcanie nauczycieli akademickich do uwzględniania w stosownych punktach programów nauczania informacji o środkach odurzających i alkoholu; koordynacja edukacyjnych działań profilaktycznych.
Działania
upowszechnianie restrykcyjnej polityki wobec alkoholu i innych środków odurzających; konsekwentne realizowanie zadań wynikających z polityki wobec alkoholu i środków odurzających; stosowanie sankcji za przemoc i naruszanie norm z powodu używania alkoholu i środków odurzających; stosowanie sankcji za dystrybucję środków odurzających (co najmniej wydalenie z uczelni).
Ewaluacja
rozpoznanie i ocena zmian przyczyn odurzania się tkwiących w strukturze instytucji; ocena zmian w wiedzy, umiejętnościach i postawach wobec alkoholu i środków odurzających; groma
dzenie informacji od policji i służb porządkowych; analiza danych o zdrowiu i korzystaniu z terapii; ocena danych o naruszaniu norm z powodu używania alkoholu i środków odurzających.

Typowe elementy skutecznych strategii profilaktycznych prowadzonych w ramach uczelni obejmują:
zawieranie porozumień z lokalnymi władzami w celu egzekwowania zakazów podawania alkoholu młodocianym i nietrzeźwym; zwiększanie wymagań edukacyjnych; planowanie obowiązkowych zajęć w piątki; wydłużanie czasu dostępności bibliotek i miejsc rekreacji; odrzucanie pochodzących od przemysłu alkoholowego dotacji do imprez sportowych i kulturalnych; eliminacja z terenu uczelni promocji i reklamy wszelkich postaci alkoholu oraz miejsc sprzedaży alkoholu; monitorowanie przedsięwzięć organizowanych przez organizacje i stowarzyszenia studenckie; dyscyplinowanie repetentów oraz osób przejawiających destrukcyjne zachowania związane z korzystaniem ze środków odurzających lub alkoholu; prowadzenie szerokiego repertuaru przedsięwzięć rekreacyjnych i kulturalnych bez sprzedaży alkoholu; powiadamianie rodziców w razie poważnych lub powtarzających się naruszeń przez studentów zasad profilaktycznych uczelni; prowadzenie medialnych działań informujących o skali stosowania środków odurzających na uczelni.

Standard niezbędnego minimum informacyjnych działań profilaktycznych, prowadzonych w ramach uczelni, obejmuje ulotki i broszury dostarczane co roku każdemu pracownikowi i studentowi. Zestaw informacji zawiera:
jasne regulacje uczelniane, w tym jednoznaczny zakaz posiadania, używania i rozprowadzania środków odurzających i alkoholu na terenie uczelni lub w związku z jej działaniem; opis sankcji prawnych za posiadanie lub dystrybucję środków odurzających i alkoholu; opis skutków zdrowotnych zażywania środków odurzających i nadużywania alkoholu; opis działań doradczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych, dostępnych dla pracowników i studentów doświadczających problemów związanych ze środkami odurzającymi i z alkoholem; opis sankcji dyscyplinarnych oraz stanowcze stwierdzenie, że uczelnia wyciągnie konsekwencje naruszania zasad związanych z używaniem środków odurzających i alkoholu, aż do rozwiązania umowy o pracę lub skreślenia z listy studentów (jedną z konsekwencji może być obowiązkowy udział w terapii).

Przykładem uczelnianych działań może być program profilaktyczny Washington State University (Riley, Modzeleski 2000). Działania przeprowadzone w ciągu ostatnich kilku lat przez tę uczelnię obejmują:
zmianę norm społecznych realizowaną przez: kaskadowy program rówieśniczej interwencji dla małych grup; program marketingu norm społecznych; włączenie treści profilaktycznych do programów studiów;
współpracę z lokalnym samorządem obejmującą: program zmniejszenia liczby prowadzących samochód pod wpływem środków odurzających; program zmniejszenia liczby wypadków i zranień związanych z alkoholem i innymi środkami odurzającymi; ograniczenie możliwości zakupu i spożywania alkoholu przez osoby niepełnoletnie; zwiększenia liczby imprez bez alkoholu;
promowanie informacji o działaniach profilaktycznych w telewizji;
zwiększanie liczby otwartych imprez bez alkoholu i środków odurzających;
kaskadowy program rówieśniczej pomocy prowadzony przez studentów dla uczniów szkół średnich;
cykliczną ewaluację działań profilaktycznych oraz wymianę doświadczeń w konferencjach.

Rezultaty uczelnianej profilaktyki
- przykład

Rezultaty uczelnianych działań prowadzonych w ramach programu profilaktycznego Washington State University, dotyczące wybranych wskaźników zmian przedstawia wykres 5 (Riley, Modzeleski 2000).
Zmiany funkcjonowania studentów dotyczą przede wszystkim spadku liczby osób pijących alkohol w sposób niebezpieczny, łatwo wymykający się spod kontroli. Liczba osób wypijających 5 i więcej drinków w ciągu jednego posiedzenia zmniejszyła się o ponad 23%. Wzrosła jednocześnie o niemal 20% liczba osób stosujących umiarkowane, kontrolowane picie alkoholu nie więcej niż raz w ciągu miesiąca. Wzrósł równocześnie o ponad 5% odsetek osób nie pijących alkoholu w ogóle.

Podsumowanie

Powyższe opisy wyraźnie pokazują potrzebę i celowość prowadzenia działań profilaktycznych w środowiskach uczelni wyższych. Metody prowadzenia skutecznych działań profilaktycznych opierają się przede wszystkim na zorientowanym środowiskowo podejściu systemowym. Podejście środowiskowe jest rozumiane szeroko. Profilaktyka obejmuje nie tylko społeczność uczelni, ale odwołuje się też do współpracy z władzami samorządowymi miejscowości, w której znajduje się uczelnia. Przedstawione wzorce, po wykonaniu stosownej adaptacji, mogą zostać wdrożone do realizacji w Polsce. Adaptację należy oprzeć na dokładnych, szerokich badaniach zapotrzebowania na działania profilaktyczne w środowisku polskich uczelni wyższych. q

Autor jest psychologiem, adiunktem w Zakładzie Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki Instytutu Psychologii UMCS w Lublinie, współzałożycielem