Michał Janiszewski

Terapeuci zatrudnieni w placówkach lecznictwa odwykowego spotykają się swojej pracy z dużymi wymaganiami i oczekiwaniami. Ponad 90% deklaruje, że wymaga się od nich wysokich kwalifikacji, stałego ich podnoszenia oraz podejmowania trudnych decyzji. Często nie otrzymują pomocy i wsparcia emocjonalnego ze strony przełożonych. Tylko około 10% ma poczucie wpływu na sytuacje w placówce, w której pracuje.
Może to powodować rozwój stresu związanego z praca, a w konsekwencji problemy zdrowotne, zarówno o charakterze somatycznym, jak i psychologicznym.

Czy zatem pomaganie stresuje? Znalezienie odpowiedzi na to pytanie było głównym celem projektu badawczego "Psychospołeczne warunki pracy w lecznictwie odwykowym", zrealizowanego przez Dział Badań i Ekspertyz Instytutu Psychologii Zdrowia. Postawiono tu następujące pytania badawcze.
- Jakie wymagania stawia praca w lecznictwie odwykowym?
- W jakim stopniu pracownicy lecznictwa odwykowego mogą wpływać na to, co dzieje się w ich pracy?
- Jakie jest ich ogólne samopoczucie (dobrostan)?
- Na jakie wsparcie i pomoc mogą liczyć?
- Czy oczekują zmian związanych z własną pracą?
- Czy istnieją inne, niezależne od środowiska, czynniki wpływające na rozwój stresu zawodowego?
Badania zostały przeprowadzone na dorocznej konferencji pracowników lecznictwa odwykowego w Polsce "Letnia Szkoła 2002". Podstawowymi narzędziami badawczymi były:
kwestionariusz "Psychospołeczne warunki pracy", opracowany przez Romana Cieślaka i Marie Widerszal-Bazyl, składający się z pięciu skal teoretycznych, mierzących różne czynniki, które mogą wpływać na rozwój stresu zawodowego, oraz Trójczynnikowy Inwentarz Stanów i Cech Osobowości (TISCO) autorstwa Kazimierza Wrześniewskiego.
W badaniach wzięło udział 181 osób pracujących w placówkach lecznictwa odwykowego w całej Polsce, czyli 60% uczestników konferencji. Większość badanych stanowiły kobiety (około 70% osób zatrudnionych w lecznictwie uzależnień to kobiety), tylko co piąty badany to mężczyzna. Średni wiek badanych wynosił 43 lata, najmłodsza ankietowana miała 26 lat, a najstarszy 64 lata. Ponad 15-letnim stażem pracy legitymuje się 17% badanych; najwięcej, bo 27%, pracuje w lecznictwie odwykowym od 5 do 10 lat, a tylko dwie osoby - niecały rok. Ponad 75% ma wyższe wykształcenie, 12% - wykształcenie średnie, a pozostali pomaturalne lub licencjackie. Prawie 40% badanych posiada certyfikat potwierdzający kwalifikacje zawodowe jako instruktora lub specjalisty terapii uzależnień.
Badanych zapytano o ich subiektywne poczucie przygotowania do udzielania pomocy psychologicznej w pięciu różnych aspektach: praca z uzależnionymi w programie podstawowym, praca z uzależnionymi w programie zaawansowanym, praca ze współuzależnionymi w programie podstawowym, praca ze współuzależnionymi
w programie zaawansowanym oraz praca z dorosłymi dziećmi alkoholików (DDA). Badani czują się najlepiej przygotowani do pracy z uzależnionymi w programie podstawowym: aż 87% oceniło je jako dobre lub bardzo dobre. Do pracy ze współuzależnionymi w programie podstawowym za dobre lub bardzo dobre swoje przygotowanie uważa ponad polowa - 54% - ankietowanych. Najmniej pewnie czują się oni w pracy z DDA tylko 15% t1, wysoko oceniło swoje przygotowanie do niej. "=; Jak badani oceniają placówki, w których
sa zatrudnieni? Największy odsetek, bo 40%, na pytanie "Jak oceniasz sytuacje swojej placówki?" zaznaczył odpowiedz "taka sobie", a ponad 16%- odpowiedz "zła" lub "zdecydowanie zła". Trzeba jednak pamiętać, ze prawie 40% wybrało odpowiedzi "raczej dobra" lub "zdecydowanie dobra".
Dla zdiagnozowania poziomu stresu zawodowego wykorzystano kwestionariusz "Psychospołeczne Warunki Pracy" (PWP). Wysoki poziom stresu jest w nim rozumiany jako niski poziom dobrostanu oraz wysoka potrzeba zmian, z kolei poziom wymagań, zakres sprawowanej kontroli oraz poziom wsparcia społecznego to czynniki, które wpływają na warunki pracy, a tym samym na rozwój stresu.
Do przeprowadzenia całościowej analizy wyników konieczne było porównanie badanej grupy z innymi grupami zawodowymi. Byli to: specjaliści ds. bankowości i ubezpieczeń, średni personel medyczny, robotnicy budowlani, sprzedawcy, urzędnicy administracji rządowej i samorządowej, kierowcy komunikacji zbiorowej, informatycy oraz nauczyciele, których objęto badaniami przy tworzeniu kwestionariusza.
Okazało się, że pracownicy lecznictwa odwykowego w porównaniu z innymi grupami oceniają swoją pracę jako obciążoną największymi wymaganiami: 12% twierdzi, że ich praca wiąże się z dużymi wymaganiami, 64% uzyskało wyniki średnie i tylko niespełna 24% uważa, że ta praca nie stawia im wysokich wymagań (wykres 1).


Odpowiadając na pytania szczegółowe, badani mówili, że ich praca wymaga wysokich kwalifikacji (93%), musza rozwiązywać skomplikowane problemy (85%), dobrze lub bardzo dobrze znać literaturę przedmiotu (89%).Ponad 90% stwierdziło, że w ich pracy niezbędna jest dobra lub bardzo dobra pamięć. Co piąta zapytana osoba uważa, że ponosi bardzo duża odpowiedzialność za bezpieczeństwo innych ludzi; prawie polowa (44%) zgadza się ze stwierdzeniem, że często lub bardzo często ta praca wymaga podejmowania szybkich i ryzykownych decyzji.
W odpowiedzi na pytanie "W jakim stopniu pracownicy lecznictwa odwykowego mogą wpływać na to, co dzieje się w ich pracy?" badani terapeuci w porównaniu z innymi grupami zawodowymi uzyskali średnie wyniki. Jednocześnie mają oni największy zakres kontroli behawioralnej: wpływ na wykonywaną przez siebie pracę, możliwość samodzielnego decydowania o tym, kiedy oraz w jaki sposób wykonać dane zadanie, samodzielne planowanie swojej pracy. Większość zapytanych uważa, że zawsze lub prawie zawsze może samodzielnie decydować o podjęciu danego zadania, a około 2/3 zapytanych mówi, że sami podejmują decyzje, lub że dzieje się tak w większości przypadków. Ponad 80% uważa, że ma niemal pełny lub bardzo duży wpływ na sposób realizowania zadań. A jednocześnie tylko 10% ma pełny udział w decyzjach dotyczących ich instytucji, a ponad 1/4 w ogóle go nie ma. Więcej niż połowa ankietowanych odpowiedziała, że ma małe lub bardzo małe środki finansowe na wykonywanie swoich zadań, a z drugiej strony - o dużych lub bardzo dużych możliwościach finansowych mówi 9% badanych (wykres 2).


Kontrola poznawcza - oznaczająca zwykle możliwość rozumienia świata i orientację w regułach, które nim rządzą - w przypadku stresu zawodowego odnosi się głównie do jasności roli zawodowej, znajomości celów pracy, zakresu obowiązków, kryteriów oceny pracy, a także dostępu do niezbędnych informacji, pewności pracy oraz oceny zasobów własnych i jasności przepisów prawnych. Pracownicy lecznictwa odwykowego charakteryzują się najniższym ze wszystkich badanych grup zawodowych zakresem kontroli poznawczej (wykres 3).


Około 5% badanych w ogóle nie ma możliwości uzyskania informacji o tym, czy dobrze wykonuje swoją pracę, około 15% rzadko dostaje takie informacje, a co trzecia badana osoba otrzymuje je "od czasu do czasu".
Dla 82% rodzaj obowiązków oraz zakres dpowiedzialności wynikający ze specyfiki ich zawodu jest całkowicie lub prawie całkowicie jasny, 93% przyznaje, że dobrze zna cele swojej pracy. Niemal połowa ankietowanych ocenia, że ich praca jest pewna i nie ma obaw, że ją stracą, a 15% obawia się o swoją przyszłość. Kolejne pytanie dotyczyło poziomu wsparcia społecznego, na jakie mogą liczyć pracownicy lecznictwa odwykowego. Uzyskane dane wskazują, że otrzymują oni stosunkowo niskie wsparcie społeczne - wyższe jedynie od robotników budowlanych oraz kierowców komunikacji zbiorowej (wykres 4).


O niskim poziomie wsparcia mówiło 20% badanych, średnim - prawie 70%, o wysokim niespełna 10%. Prawie 2/5 jest zdania, że może liczyć na jakąś konkretną pomoc przełożonych w małym lub bardzo małym stopniu; nie spodziewa się wskazówek ani pomocy przełożonych w trudnej sytuacji również 2/5, a tylko 1/5 uważa, ze w ciężkich momentach znajdzie u przełożonych wsparcie emocjonalne. Jednocześnie pracownicy lecznictwa odwykowego deklarują stosunkowo wysoki poziom wsparcia otrzymywanego od współpracowników (wyższe wyniki mają tylko informatycy oraz specjaliści ds. bankowości i ubezpieczeń). Ponad 60% badanych uważa, że w trudnych dla siebie sytuacjach może liczyć w dużym lub w bardzo dużym stopniu na pomoc swoich współpracowników, około 45% spodziewa się, że uzyska wskazówki od współpracowników, jak rozwiązać trudną sytuację, z jaką przyjdzie im się zmierzyć.
Prawie 60% ankietowanych przebywając ze swoimi współpracownikami czuje się pewnie i bezpiecznie.
W skali mierzącej poziom dobrostanu badani uzyskali wynik średni i piąte miejsce wśród różnych grup zawodowych (niższe wyniki mieli tylko urzędnicy państwowi).
Pracownicy lecznictwa odwykowego charakteryzują się średnim samopoczuciem fizycznym. Co czwarta zapytana osoba mówi, że dość często lub często odczuwa stany, które zostały zdefiniowane w pytaniu jako stres: człowiek czuje się napięty, niespokojny, nerwowy, zaniepokojony lub nie może spać w nocy z powodu jakichś niepokojących go myśli. Prawie polowa badanych (48%)czasami znajduje siew sytuacji stresowej i tylko 1% odpowiedział, że w ogóle nie odczuwa tego typu stanów. Badani zostali też poproszeni o porównanie stanu zdrowia swojego i innych osób w tym samym wieku. Większość (69%)odpowiedziała, że jest on dobry lub bardzo dobry, co czwarta osoba - że średni, a tylko 4% uznało, że w porównaniu z innymi ich stan zdrowia jest raczej zły. Odpowiedzi na pytania szczegółowe wiadczą, że zdecydowana większość ankietowanych rzadko cierpi na bóle głowy, miewa przyspieszone tętno, dolegliwości żołądkowe czy problemy z zasypianiem. Skala samopoczucia psychicznego to narzędzie służące do oceny występowania negatywnych stanów emocjonalnych (irytacja, przygnębienie, poczucie osamotnienia, trudności z koncentracją uwagi itp.) oraz zadowolenia z siebie i pewności siebie, a także zadowolenia z życia i pracy. Niskie wyniki uzyskało tu około 13% ankietowanych, średnie 62%, a wysokie 25%. W porównaniu z innymi grupami zawodowymi jest to wynik niski, niższy poziom samopoczucia psychicznego cechuje tylko urzędników (najwyższe wyniki uzyskali kierowcy komunikacji zbiorowej oraz informatycy).
Około 80% pracowników lecznictwa odwykowego deklaruje, że są zadowoleni lub bardzo zadowoleni ze swojej obecnej pracy (niezadowolonych było około 7%). Podobny odsetek (76%) stanowią badani zadowoleni lub bardzo zadowoleni ze swojego obecnego życia. Około 10% respondentów jest raczej niezadowolonych, a 2 osoby odpowiedziały, że są bardzo niezadowolone.
Około 40% respondentów deklaruje, że w ostatnim czasie często zdarzało im się odczuwać większe zmęczenie niż zwykle; prawie 60% twierdzi, że inni ludzie od czasu do czasu ich irytują (około 35% zaznacza, że taka sytuacja ma miejsce bardzo rzadko). Większość (85%) na pytanie "Czy jesteś nerwowy?" wybrało odpowiedzi "nigdy" lub "raczej rzadko". Prawie 15%zaznacza, że często lub ciągle czują się samotni, zarazem blisko 70% często czuje się w pełni sił i energii.
Podsumowując, można powiedzieć, że pracownicy lecznictwa odwykowego są grupą narażoną na pracę w warunkach stosunkowo wysokiego poziomu stresu zawodowego.
Wysokie wymagania, jakie stawia praca, niski poziom wsparcia społecznego uzyskiwanego od przełożonych i współpracowników, niezbyt wysoki zakres kontroli - to czynniki, które tworzą negatywne warunki pracy, a w konsekwencji mogą powodować wzrost poziomu stresu zawodowego.
Druga część badania poświęcona była poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy istnieją jakieś inne od środowiskowych czynniki wpływające na rozwój stresu zawodowego. Postawiono hipotezę, że takie cechy osobowości, jak lęk, ciekawość czy gniew są w pewnym stopniu związane ze zjawiskiem stresu zawodowego, i przy pomocy kwestionariusza TISCO Kazimierza Wrześniewskiego oszacowano wśród badanych natężenie tych cech, rozumianych jako niezależne od sytuacji. Analizy statystyczne wykazały, że osoby o wysokim poziomie lęku jako cechy odznaczają się istotnie niższym poziomem dobrostanu oraz wyższą potrzebą zmian od osób, które mają niski poziom lęku. Podobne zależności statystyczne wykazano również w przypadku ciekawości i gniewu.
Przeprowadzone badania to pierwszy krok na drodze do systematycznego i dokładnego opisu osób zajmujących się profesjonalną pomocą psychologiczną. Niewykluczone, że stopniowe poznawanie tej grupy zawodowej i opis jej w różnych wymiarach psychologicznych umożliwi lepsze dopasowanie programów szkoleniowych do specyfiki "pomagaczy" oraz do charakteru wykonywanego przez nich zawodu.

Więcej na temat badań nad populacją osób pomagających