W badaniach nad skutecznością różnych form leczenia
na pierwszy plan wysuwa się terapia behawioralna.Tu zrobiono najwięcej badań, tu ich wyniki są najbardziej jednoznaczne. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne opublikowało ich analizę, na której opiera
rekomendacje poszczególnych procedur dla lekarzy.
Podejście behawioralne opiera się na teorii, że procesy uczenia odpowiadają za utrzymywanie się i rzucanie palenia. Głównym celem takiego leczenia jest zmiana zachowań poprzedzających palenie, również przekonań, wyobrażeń, schematów myślowych, wzmocnienie niepalenia oraz nauczenie umiejętności pozwalających unikać palenia w sytuacjach wysokiego ryzyka. Przeprowadzono ponad 100 analiz wyników badań pod kątem weryfikacji skuteczności terapii behawioralnej. Zwykle takie leczenie jest zestawem kilku różnych procedur.
W większości przeglądów badań i analiz ich wyników odsetek osób, które utrzymywały abstynencję po 6 miesiącach wynosi 20-25%, a wyniki grup poddawanych terapii behawioralnej miały te wskaźniki zwykle dwa razy wyższe od grup kontrolnych. Wobec tak licznych danych, potwierdzających skuteczność terapii behawioralnej, wykorzystującej różne procedury, jest ona pierwsza na liście zalecanych metod. Jednak o wiele mniej jest danych o skuteczności poszczególnych procedur.
Trening umiejętności i zapobieganie nawrotom - te umiejętności (rozwiązywanie problemów, zdolność do radzenia sobie i postępowania w sytuacjach stresowych) pozwalają pacjentom przygotować się na wiele różnych sytuacji czy procesów, które mogą wywołać pokusę zapalenia, takich jak impreza, kłótnia, określona myśl. Wkrótce po rzuceniu palenia najlepiej jest unikać sytuacji o wysokim stopniu ryzyka. Później pacjenci planują strategię radzenia sobie z takimi sytuacjami.
Behawioralne techniki radzenia sobie to między innymi wycofywanie się z określonych sytuacji, zastępowanie palenia innymi zachowaniami (gimnastyką, spacerem), albo zastosowanie pewnych umiejętności do właściwego reagowania na "wyzwalacze" (na przykład umiejętność odmawiania, asertywność, umiejętność gospodarowania czasem). Wśród poznawczych technik radzenia sobie są takie jak: rozpoznawanie szkodliwych myśli, przeciwstawianie się im i zastępowanie ich bardziej skutecznymi wzorcami, na przykład przypominanie sobie, dlaczego rzucenie palenia jest takie ważne albo świadomość, że silna potrzeba zapalenia minie. Innym celem jest to, żeby zapobiec takim skutkom złamania abstynencji, które spowodują, że jednorazowa wpadka zamieni się w długotrwały nawrót palenia (na przykład nietraktowanie pojedynczej wpadki jako katastrofy). Wyniki poszczególnych prób oceniania procedury zapobiegania nawrotom nie są jednoznaczne, jednak z dwóch nowych przeglądów badań wynika, że ćwiczenie umiejętności rozwiązywania problemów i zapobiegania nawrotom znacznie zwiększa odsetek rzucających palenie.
Kontrola bodźców. Ta metoda zawiera zwykle samoobserwację poprzedzającą próbę rzucenia palenia, aby ułatwić określenie bodźców towarzyszących paleniu. Kontrola bodźców zawiera także wycofywanie się lub unikanie czynników skojarzonych z paleniem, tak aby zmniejszyć pokusę zapalenia. Pacjentów zachęca się, aby pozbyli się wszystkich papierosów, usunęli zapalniczki, popielniczki i zapałki oraz aby unikali innych palaczy i sytuacji skojarzonych z paleniem. Badania nad skutecznością kontroli bodźców przyniosły niejednoznaczne wyniki, niemniej wydaje się ona bardzo pomocną procedurą, gdyż jest podstawą wielu innych technik, na przykład zapobiegania nawrotom.
Terapia awersyjna. Ma ona uczynić palenie bardziej przykrym i mniej je wzmacniać poprzez wywoływanie za pomocą niewielkiej dawki nikotyny objawów takich jak nudnoś-ci, zawroty głowy itd. Początkowo ten typ leczenia stosowano w postaci szybkiego palenia, kiedy to pacjent wdychał dym papierosowy co kilka sekund. Przeprowadzono wiele poprawnych metodologicznie badań nad szybkim paleniem, a większość przeglądów i analiz wyników wskazała na jego skuteczność. Stosowanie tej procedury, jak każdego innego leczenia awersyjnego, jest trudne i wymaga silnego związku terapeutycznego albo wcześniejszego kontraktu.
Wsparcie społeczne. Chociaż wiele badań wskazuje na to, że wsparcie społeczne dla rzucania palenia zwiększa szansę jego zaprzestania, próby wykorzystania go okazały się w większości nieskuteczne. Koleżeńskie systemy wsparcia, zwiększanie spójności grupy w terapii grupowej, uczenie współmałżonka, jak wspierać niepalenie - w niewielkim stopniu wpływały na wzrost odsetka rozstających się z papierosami. Niepowodzenie tych prób wynika najprawdopodobniej stąd, że nie można było wpływać na poziom wsparcia. Jedno z nowszych badań, w którym udało się je podnosić, wykazało wyższe odsetki skutecznego rzucania palenia.
Warunkowanie. W takich procedurach palaczy albo nagradza się za niepalenie, albo karze się za palenie, odbierając jakąś nagrodę. Na przykład pacjenci umieszczają depozyt, który jest zwracany w przypadku niepalenia, albo przepada, gdy pacjent pali, przy czym poziom tlenku węgla jest obiektywnym pomiarem palenia. Takie warunkowanie jest skuteczne dopóki się je stosuje, ale czy jego skutki utrzymują się później - nie jest jasne. Dotychczas nie opracowano procedury oduczania palaczy od ich nawyków, zaś analiza badań długookresowych nie potwierdza skuteczności osłabiania odruchów u osób uzależnionych od nikotyny.
Wystawianie na próbę. Polega to na wielokrotnym wstawianiu pacjenta w realną albo wyobrażoną sytuację, która wywołuje silną potrzebę zapalenia - z zamiarem pozbawienia tej sytuacji zdolności do wywoływania pokusy, żeby zapalić. Opublikowane zostały wyniki czterech badań na losowych próbach z grupami kontrolnymi, ale analizy nie potwierdziły skuteczności tej procedury.
Ograniczanie używania nikotyny. Ta procedura polega na stopniowym redukowaniu przez pacjenta ilości nikotyny dostarczanej przez papierosy. Nie należy jej mylić z ograniczaniem liczby papierosów wypalanych w ciągu dnia - zmniejszając sobie dawkę nikotyny niektórzy palacze zwiększają liczbę papierosów albo każdego papierosa palą bardziej intensywnie, jednak ogólne zużycie jest znacznie zredukowane. Świadectwa, że ta procedura wpływa na rzucanie palenia, są niejednoznaczne, a analiza badań nie potwierdza jej skuteczności.
Relaksacja. Często uczy się jej po to, żeby ułatwić radzenie sobie z sytuacjami zagrożenia wpadką, skojarzonymi z lękiem. Chociaż często stanowi ona część programów złożonych z różnych technik, nie wykazano, aby sama przez się wpływała na wzrost odsetka rzucających palenie. Również przeglądy badań nie podtrzymują tezy o jej skuteczności.
Technika feedbacku. Przyjmuje się tu założenie, że dostarczanie pacjentowi natychmiastowej i konkretnej pozytywnej informacji zwrotnej o korzyściach z niepalenia - pokazując im, że poziom tlenku węgla obniża się, gdy nie palą - wzmacnia ich decyzję o niepaleniu. Rygorystyczne badania skuteczności takiego feedbacku dostarczyły niejednoznacznych wyników.
W behawioralnej terapii, kiedy celem jest rzucanie palenia, stosuje się zarówno formy grupowe, jak i indywidualne. Grupy często dostarczają wsparcia społecznego, natomiast z terapii indywidualnej korzysta się po to, żeby dostosować terapię do specyficznych problemów palacza. Z przeglądu badań wynika, że rezultaty grupowej terapii są nieznacznie lepsze niż indywidualnej.
Ponieważ 2/3 tych, którzy rzucili palenie, wraca do niego w ciągu pierwszego tygodnia abstynencji, najlepiej rozpoczynać terapię przed lub bezpośrednio po zaprzestaniu palenia. W większości programów kilka sesji odbywa się w ciągu paru tygodni bezpośrednio przed i tuż po podjęciu abstynencji. Jest pewna liczba badań zestawiających określone rodzaje terapii behawioralnej z określonymi rodzajami klientów. Nie ma jednak wystarczających danych, które pozwoliłyby sformułować zalecenia.
Oprócz terapii behawioralnej w rzucaniu palenia pomocne są poradniki (zresztą w większości o orientacji behawioralnej), grupy edukacyjne i grupy wsparcia, hipnoza, zdrowienie oparte na programie Dwunastu Kroków i inne. Głównym celem poradników jest zwiększenie motywacji i przekazanie umiejętności potrzebnych do rzucenia palenia. Drukowane materiały są najbardziej rozpowszechnione, ale ostatnio rozwijają się też wersje komputerowe i wideo. Jest kwestią sporną, czy poradniki bez dodatkowych kontaktów lub wsparcia przyczyniają się do rzucania palenia. Wydaje się natomiast, że poradnictwo psychologiczne typu telefon zaufania jest pomocne, jeśli korzysta się też z innych form pomocy.
Poradniki okazały się w świetle badań bardziej skuteczne dla pacjentów, którzy są nie tak głęboko uzależnieni i mają większą motywację. Łączenie kilku rodzajów oddziaływań (na przykład drukowane materiały i kontakt telefoniczny) okazuje się bardziej skuteczne, podobnie jak dostosowanie materiałów do specyficznych potrzeb i zainteresowań każdego pacjenta.
Celem grup edukacyjnych i grup wsparcia jest uczenie pacjenta o szkodach wynikających z palenia i o korzyściach z jego zaprzestania oraz dostarczenie niepalącym wzmocnień ze strony grupy. Skuteczność edukacji i wsparcia grupowego bez zastosowania technik behawioralnych jest dyskusyjna. Doświadczenia kliniczne zaś pokazują, że dla niektórych pacjentów wsparcie grupowe ma wielkie znaczenie.
Hipnoza w przypadku chęci rzucenia palenia zwykle ma na celu zaszczepienie nieświadomej sugestii, która popsuje komfort palenia. Trzy najwcześniejsze przeglądy badań stwierdzały, że hipnoza jest skuteczna, nowsze jednak tego nie potwierdzają.
Celem programu Dwunastu Kroków dla uzależnionych od nikotyny - zmodyfikowanego programu Anonimowych Alkoholików - jest uznanie przez palacza swojej bezsilności wobec palenia i przepracowanie Dwunastu Kroków, które pomagają przełamać zaprzeczenia. Nie ma jednak żadnych naukowych badań nad wpływem programu Dwunastu Kroków na rzucanie palenia.
Ćwiczenia fizyczne mogą być pomocne, gdyż uważa się, że podnoszą samoocenę, łagodzą stres, kładą nacisk na nową rolę abstynenta jako osoby zdrowej i pomagają poradzić sobie z przyrostem wagi. Poddana rygorom metodologicznym ocena wpływu ćwiczeń na rzucanie palenia doprowadziła do niejednoznacznych wniosków, ale wyniki nowszych badań są pozytywne. Z tym że rzucający palenie w niewielkim stopniu realizują bardzo intensywne programy ćwiczeń.
Terapia rodzinna, terapia kontaktów międzyludzkich, terapia psychodynamiczna były stosowane w przypadku innych uzależnień od substancji psychoaktywnych i mogłyby znaleźć zastosowanie do rzucania palenia. Nie ma jednak wcale lub jest niewiele opisów przystosowania ich do leczenia uzależnienia od palenia papierosów.

[za Practice Guideline for the Treatment of Patients with Nicotine Dependence. American Psychiatric Associacion, październik 1996, znajdującymi się na stronie internetowej: http://www.psych.org/clin_res/pg_nicotine_3.cfm]