Emilia Lichtenberg-Kokoszka

W latach 60. opracowano zespół objawów klinicznych określanych jako "płodowy zespół alkoholowy", a latach 80. w USA przeprowadzono kilka dużych badań w celu wyjaśnienia roli picia przez kobiety w ciąży. Na ich podstawie stworzono listę cech, świadczących o istnieniu płodowego zespołu alkoholowego (FAS - fetal alcohol syndrom):
 upośledzenie wzrostu przed i pourodzeniowe z obniżoną masą ciała i/lub zmniejszonym obwodem głowy;
 zaburzenia OUN (ośrodkowego układu nerwowego): odchylenia w stanie neurologicznym, opóźniony rozwój psychomotoryczny, zaburzenia zachowania, obniżony intelekt;
 co najmniej dwa z objawów w obrębie twarzoczaszki: mała głowa, małoocze, wąs-kie szpary powiekowe, cieńsza warga górna i/lub niewykształcona rynienka wargi górnej, krótki nos, spłaszczenie twarzy;
 ogólny zły stan noworodka (częste wady serca, deformacja stawów oraz inne objawy wad rozwojowych układu kostno-stawowego, wady układu moczowego);
 spożywanie alkoholu przez matkę w okresie ciąży.
U części noworodków narażonych w okresie płodowym na działanie alkoholu, u których stwierdzono "niepełny FAS" lub jego pojedyncze objawy, mówimy o możliwych skutkach płodowego działania alkoholu (FAE - fetal alcohol effects). Obejmują one stany od pełnoobjawowego FAS po łagodniejsze uszkodzenia występujące u potomstwa.

Rozpowszechnienie FAS

W Ameryce Północnej i Europie częstość występowania FAS wynosi 1 na 1000 żywych urodzeń, ale wzrasta tam, gdzie spożycie alkoholu jest większe. Wśród kobiet uzależnionych osiąga podczas pierwszej ciąży wartość 7-10%, a w kolejnej nawet 50%. Rozwój płodu jest procesem wieloetapowym, wpływ alkoholu na płód zależy więc zarówno od stadium rozwoju dziecka, jak też od ilości i częstości picia przez matkę; ponadto od jej ogólnego stylu życia, w tym przyjmowania innych środków psychoaktywnych oraz od czynników genetycznych i matki, i płodu; od współwystępowania zaburzeń i chorób psychicznych u matki, jej ogólnego stanu zdrowia, a także czynników społecznych.
W Stanach Zjednoczonych główną przyczyną opóźnień w rozwoju umysłowym potomstwa jest właśnie spożywanie alkoholu przez kobiety w ciąży. Wyniki badań sugerują również, że częstość picia przez ciężarne wzrasta [1]. Największy udział przypadków nadużywania i/lub uzależnienia od alkoholu stwierdzono u kobiet w okresie rozrodczym: wynosi on 9.84% w grupie wieku 18-29 lat i 3.98% w grupie wieku 30-44 lata [2]. Jeżeli dodatkowo weźmiemy pod uwagę fakt, że w USA 92% uczniów starszych klas szkół średnich piło już alkohol, a 60% regularnie go pije, to częstość występowania FAS lub FAE niestety może wzrastać [3].
Jedna jednostka wypitego przez człowieka alkoholu zwiększa jego stężenie we krwi o około 15 mg na 100 ml krwi. Do wyeliminowania jednej jednostki z układu krążenia organizm potrzebuje około 1 godziny, do wyeliminowania każdej kolejnej ponad godzinę. Stwierdzono, że po upływie 40-60 minut od spożycia przez matkę alkoholu jego stężenie w jej krwiobiegu i krwiobiegu płodu będzie identyczne. Jednakże wyeliminowanie alkoholu z układu krążenia dziecka trwa dwukrotnie dłużej, to znaczy, że kiedy kobieta przestaje już być pod wpływem alkoholu, krew dziecka nadal go zawiera. W tym miejscu należy podkreślić, że w ciąży "bezpieczny poziom konsumpcji alkoholu" nie istnieje. Potwierdzają to badania naukowe sugerujące, że działanie alkoholu na rozwijający się organizm na charakter liniowy. W czasie ciąży wskazana jest więc całkowita abstynencja.
Wpływ alkoholu na rozwój płodu

Alkohol wpływa na rozwijające się dziecko w dwojaki sposób: bezpośrednio - zaburzając prawidłowy wzrost i różnicowanie komórek, pośrednio - poprzez obniżenie dopływu tlenu i substancji odżywczych oraz zaburzenia hormonalne. Najsilniejsze uszkadzające działanie alkoholu ma miejsce w czasie pierwszych 6-8 tygodni życia płodu, kiedy to część kobiet nie zdaje sobie nawet sprawy z tego, że jest w ciąży.
W każdym okresie życia zarodka i płodu alkohol - zwężając naczynia krwionośne w łożysku i sznurze pępowinowym - przyczynia się do upośledzenia odżywienia i dotlenienia organizmu, a to z kolei spowalnia jego rozwój. Powoduje niedobory pierwiastków śladowych (na przykład cynku) i witamin (B6, kwasu foliowego), upośledza wytwarzanie hormonów zarówno u matki, jak u płodu. Ich brak lub niedobór wpływa na rozwój mózgu i innych narządów, m.in. podniebienia, oraz zaburza prawidłową odpowiedź organizmu na stres. Zaburzenia hormonalne niekorzystnie oddziałują na dojrzewanie i migrację komórek nerwowych.
Bezpośredni wpływ alkoholu na poczęte dziecko dotyczy głównie jego mózgu. Ponad połowa krwi płodu płynie bowiem do tego intensywnie rozwijającego się organu. Trafia więc tam również znaczna część alkoholu wypitego przez ciężarną. Alkohol uszkadza przede wszystkim hipokamp [4], płaty czołowe, spoidło i jądra podstawy oraz móżdżek, szlaki łączące obie półkule mózgu, zmniejsza też grubość kory mózgowej - wszędzie tam powoduje powstanie anomalii w zakresie i struktur, i funkcji. Przyczynia się również do upośledzenia migracji komórek, ich spowolnienia lub wędrówki do niewłaściwych okolic mózgu. Trzeba dodać, że nadmierne zwiększenie aktywności elektrycznej w strukturach mózgu może wywołać obrzęk i uszkodzenie komórek nerwowych.
W wyniku tak licznych uszkodzeń może dojść do opóźnienia sprawności ruchowej dziecka oraz jego mowy, do upośledzenia zmysłu równowagi, słuchu i powonienia. U noworodka mogą wystąpić zakłócenia rytmu snu, brak zdolności do reagowania i adaptacji, słaby odruch ssania, drżenie, trudności w wygaszaniu nieistotnych bodźców zmysłowych, nadaktywność. W dzieciństwie, młodości oraz w wieku dorosłym zdarzają się przypadki upośledzenia pamięci, trudności z rozwiązywaniem problemów, podjęciem złożonej decyzji, przetwarzaniem i magazynowaniem informacji, myśleniem abstrakcyjnym. Może pojawić się upośledzenie orientacji wzrokowo-przestrzennej, trudności z zapamiętywaniem przedmiotów oraz przenoszeniem uwagi z jednego zadania na drugie. Wskutek tych dysfunkcji dzieci, a później dorośli często będą zapominali o zadaniach w szkole czy pracy, o terminach spotkań i badań lekarskich.
Wskutek zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz problemów z oceną poznawczą (z oceną wagi, rozmiaru, ilości, długości) osoby te wydawać się mogą niezdarne, zwłaszcza podczas wykonywania zadań wymagających precyzji ruchów. Mogą się również pojawić kłopoty z czytaniem, ortografią oraz posługiwaniem się językiem werbalnym i pozawerbalnym. Uczniowie będą więc mieli trudności z językiem polskim i językami obcymi, matematyką (w tym geometrią), fizyką, chemią, a dorośli z gospodarowaniem pieniędzmi.
Osoby narażone na kontakt z alkoholem w życiu płodowym mają również trudności na poziomie zachowania. Należą do nich między innymi trudności z utrzymaniem uwagi i koncentracją, upór, wycofywanie się oraz niski poziom socjalizacji i umiejętności komunikowania się. Często pojawiają się również problemy z nadużywaniem alkoholu i narkotyków, zachowania antyspołeczne oraz skłonność do zaburzeń zachowania (kłamstwa, oszukiwanie, kradzież).
Alkohol pity przez kobietę w ciąży może również spowodować wystąpienie u noworodka bezpośrednio po urodzeniu objawów zespołu abstynencyjnego w postaci: drżenia, wzmożonego napięcia mięśniowego, osłabienia, zaburzeń snu, płaczliwości, trudności w ssaniu itp. Z badań wynika również, że poronienia samoistne oraz porody przedwczesne i niewczesne częściej występują u kobiet, które w okresie ciąży piły nawet niewielkie ilości alkoholu [5]. Ponadto poczęte dzieci pijących kobiet częściej są narażone na urazy mechaniczne związane z upadkiem ciężarnej.

Potrzeba edukacji

Wydaje się konieczne zwiększenie wiedzy o wpływie alkoholu na płód nie tylko wśród kobiet w ciąży, ale również wśród wszystkich kobiet w wieku rozrodczym oraz nauczycieli. Edukacja ciężarnych ma na celu uzmysłowienie im, że alkohol negatywnie wpływa na rozwój dziecka w życiu płodowym, a skutki jego używania mogą być odczuwane przez całe dalsze życie. Trzeba też z całą stanowczością podkreślać, że nie istnieje bezpieczna ilość alkoholu, jaką można wypić w ciąży, i w związku z tym wskazana jest całkowita ab-stynencja przez cały okres ciąży.
Prowadząc zarówno edukację prozdrowotną, jak i wychowanie seksualne czy prorodzinne - zwłaszcza wśród młodzieży gimnazjów i szkół średnich - trzeba mówić nie tylko o negatywnych skutkach picia alkoholu dla ich organizmu. Wskazane byłoby również zwrócenie uwagi na skutki stosowania tej używki, zarówno przez rodziców przed poczęciem dziecka, jak i przez matkę w czasie ciąży. Podkreślenia wymaga ponadto fakt, że pomiędzy poczęciem dziecka a rozpoznaniem ciąży kobieta - nie wiedząc, że jest ciężarna - może negatywnie wpływać na rozwój zarodka.
Edukacja dotyczyć powinna również nauczycieli wszystkich szczebli. Wychowawcy - zwłaszcza żłobków i przedszkoli oraz szkół podstawowych i gimnazjów - powinni posiadać wiedzę umożliwiającą im wstępne rozpoznanie dziecka z zespołem FAS lub FAE. Umożliwi im to zaplanowanie właściwych działań edukacyjnych wobec takiego podopiecznego. Wprawdzie nie przeprowadzono dotąd żadnych systematycznych badań nad metodami i korzyściami z wczesnej interwencji u niemowląt i małych dzieci, jednak wczesne podjęcie działań korekcyjno-kompensacyjnych niewątpliwie będzie dawało większe korzyści niż brak działań czy ich opóźnienie. Posiadanie wiedzy dotyczącej korekcyjno-kompensacyjnego postępowania z dzieckiem pozwoli na wspieranie rodziców w ich decyzji co do dalszego kształcenia dziecka i pomoże w dotarciu do właściwych placówek szkolnictwa specjalnego, zawodowego oraz prowadzącego działalność wyrównawczą.

[1] W USA procent pijących kobiet powiększył się z 12.4% w 1991 roku do 16.3% w 1995 roku. Czterokrotnie wzrósł również odsetek często pijących: z 0.8% w 1991 roku do 3.5 % w 1995 roku (Badania nad dziećmi alkoholików. PARPA, Warszawa 2000, s.31).
[2] j.w., s.30.
[3] Roger E. Vogler, Wayne R. Bartz: Nastolatki i alkohol. PARPA, Warszawa 2002, s.16-17.
[4] Hipokamp jest kluczowym obszarem odpowiedzialnym za funkcje intelektualne i pamięć.
[5] Bohdan Woronowicz: Alkoholizm jest chorobą. PARPA, Warszawa 1998, s. 48-49.

Emilia Lichtenberg-Kokoszka
Renata Straub
Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego