Beata Krzywda

We współczesnym świecie, niezbędna jest umiejętność adaptacji do nowych i trudnych zadań. Dotyczy to także dzieci, które dorastając, wchodzą w różne relacje interpersonalne i poznają nowe społeczności. Wkraczanie w inne, pozarodzinne środowiska, niesie ze sobą nowe doznania i doświadczenia, ale także różnego rodzaju zmiany w osobowości dziecka, często związane z odczuwaniem stanów lękowych. Takie zjawiska zauważa się w momencie pójścia dziecka do przedszkola.

Lęk to stan, którego doznają wszyscy, bez względu na wiek czy płeć. Najsilniej jednak oddziałuje na dziecko, które nie ma jeszcze rozwiniętego "zmysłu" radzenia sobie w sytuacji doznawania lęku. Niektóre koncepcje psychologiczne wiążą ten fakt z niedojrzałością układu nerwowego i odnoszą go do określonych przedziałów wiekowych. W literaturze tematu i potocznym rozumieniu pojęć lęk i strach używa się zamienne na określenie doznawanych emocji, co dodatkowo utrudnia zrozumienie mechanizmów ich powstawania.

Geneza lęku w aspekcie rozwoju dziecka
Strach jest emocją towarzyszącą człowiekowi od urodzenia (niektórzy twierdzą, że pojawia się już w fazie prenatalnej), objawiającą się jako reakcja na bodźce bólowe czy dźwiękowe, z czasem obejmującą sygnały słowne i sytuacje związane z życiem codziennym. Jego natężenie zależy od nasilenia zewnętrznych i wewnętrznych bodźców zagrażających. Strach jest zatem emocją wrodzoną i utrzymującą się do końca życia człowieka , reakcją pojawiającą się w sytuacji realnego i rozpoznawalnego zagrożenia, której często towarzyszą liczne objawy fizjologiczne .
Lękowi jako procesowi wzbudzanemu wewnętrznie, niewiążącemu się bezpośrednio z bólem towarzyszą inne mechanizmy. Charakterystyczne jest tutaj "oczekiwanie zagrożenia", występujące bez wyraźnych zewnętrznych przyczyn, którego źródła tkwią w nieświadomych, nerwicowych konfliktach wewnętrznych . W konsekwencji wyzwala to dążenie do racjonalnych działań w sytuacji wystąpienia zagrożenia realnego. Fakt ten przemawia za sądem, że strach jest stanem pierwotnym, z którego wyłania się lęk. Tworzy się on w momencie uwewnętrznienia reakcji strachu, dotyczy zdarzeń, których uprzednio człowiek, a więc i dziecko, doświadczyli (tzw. lęk odtwórczy).
Wraz z rozwojem osobniczym mały człowiek ma do czynienia z innym rodzajem lęku, związanym z jego zdolnościami imaginacji (tzw. lęk wytwórczy). Jego podstawę stanowią wyobrażenia o przedmiotach czy zdarzeniach, które nie pojawiły się w jego życiu, których źródłem jest otaczające środowisko (np. wpływ mediów) lub wyobraźnia dziecka (np. świat duchów i straszydeł). Zarówno lęki odtwórcze, związane z bezpośrednimi doświadczeniami, jak i wytwórcze, będące następstwem procesów poznawczych, są uwarunkowane doświadczeniem i rozwojem dziecka, co wyraźnie wpływa na natężenie doznawanych stanów lękowych . Przyczyną ich nasilania się jest często moment, gdy dziecko zmienia lub wkracza w nowe, pozarodzinne środowisko.

Idziemy do przedszkola
Rodzina jest tą grupą społeczną, która najwcześniej oddziałuje na dziecko i stymuluje jego rozwój we wszystkich sferach. W domu rodzinnym zdobywa ono pierwsze doświadczenia związane z otaczającym go światem, poznaje normy i wzory zachowań, uczy się reakcji emocjonalnych w różnych sytuacjach, także trudnych i stwarzających poczucie zagrożenia. Niekorzystne doświadczenia dziecka wzbudzają w nim reakcje lękowe, stąd rolą rodziców jest kształtowanie właściwych sposobów działania, aby minimalizować pojawiające się lęki.
Istotnym i znaczącym wydarzeniem w życiu dziecka, które może stać się źródłem jego stanów lękowych, jest posłanie go do przedszkola. Chwila ta wiąże się bowiem z pierwszym "dużym wyjściem" poza środowisko rodzinne, które do tej pory zaspokajało wszelkie potrzeby dziecka. W przedszkolu dziecko wkracza w inny niż znany mu dotąd świat. To nie tylko miejsce pełne nowych osób i przedmiotów, ale także instytucja, w której musi sprostać różnym wyzwaniom np. czynnościom samoobsługowym, komunikacją z innymi, a także z wymaganiami dotyczącymi zabawy czy nauki .

Lęk separacyjny i lęk przed porzuceniem
Wszystkie wymienione zmiany w życiu dziecka - przedszkolaka - mogą wywołać stany emocjonalne, objawiające się tzw. lękiem separacyjnym, spowodowanym obawami przed długotrwałą rozłąką. Nowa sytuacja może być postrzegana jako stan zagrożenia naruszającego symbiotyczną więź z matką. Ta naturalna więź emocjonalna, nadwerężona z chwilą odseparowania od rodzica, występuje u wszystkich dzieci, które taką więź nawiązały. Zbyt wczesne posyłanie dzieci do przedszkola (nie mówiąc już o żłobku) potęguje odczuwanie tego rodzaju lęku, gdyż są one jeszcze niedojrzałe do zaakceptowania i znoszenia dłuższej nieobecności matki.
Dziecko pozostawione w przedszkolu obawia się, że rodzice zapomną o nim i nie odbiorą na czas. Takim doznaniom towarzyszy przykry niepokój i przekonanie o tym, że na zawsze pozostanę w przedszkolu. Jest to tzw. lęk przed porzuceniem, który częściej występuje u dzieci z objawami zaburzonego funkcjonowania (w przeciwieństwie do lęku separacyjnego, którego doznają wszystkie dzieci - przypis aut.). Przyczyną wzmagającą poczucie lęku przed porzuceniem, może być obawa, że mama mnie już nie kocha, bo kazała mi tu być, spóźnia się, żeby mnie stąd zabrać, a może w ogóle o mnie zapomniała.
Kolejnym powodem jest straszenie dzieci przedszkolem jako miejscem, do którego trafią za karę, bo były niegrzeczne. Przeżyte urazy z powodu zachowań rodziców sprawiają, że dziecko przedłuża rozstanie, marudzi przy porannej higienie, dłużej niż zwykle ubiera się itp. Towarzyszący wyjściu do przedszkola pośpiech i zniecierpliwienie ze strony rodziców umacniają dziecko w przekonaniu, że jego najbliższym zależy tylko na tym, aby jak najszybciej znalazło się w przedszkolu, że nie chcą zajmować się nim. To z kolei zaburza jego pewność miłości rodzicielskiej.

Inne przyczyny stanów lękowych
Reakcja lękowa, związana z nową sytuacją, jaką jest wkroczenie w środowisko przedszkolne, uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Obok predyspozycji genetycznych czy biologicznych (o których szeroko pisze M. Molicka w książce Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii- przypis aut.) ogromne znaczenie mają relacje z rówieśnikami. Lęk przed odrzuceniem przez grupę powoduje niemniej negatywne emocje i wyzwala niechęć do przedszkola. Już bowiem w grupie przedszkolnej zauważa się swoistą hierarchię społeczną, dzielącą dzieci na liderów i te mniej znaczące. Jeśli dziecko jest odrzucone, niezapraszane przez rówieśników do wspólnej zabawy, izoluje się od grupy, by nie narazić się na osobistą porażkę. Takie doświadczenia pozostawiają ślad w jego psychice, często objawiające się różnego rodzaju stanami lękowymi i poczuciem osamotnienia.
Rówieśnicy najczęściej nie akceptują dzieci słabszych fizycznie, zalęknionych, różniących się od pozostałych wyglądem czy ubiorem. Obawę przed odrzuceniem wzmaga jeszcze zachowanie starszych przedszkolaków. Liderzy w grupie poniżają nowo przyjęte dzieci, demonstrując swoją przewagę intelektualną, strasząc je, że nie zostaną odebrane na czas przez rodziców. Takie zachowania sprzyjają poczuciu mniejszej wartości, wyzwalają dodatkowy silny stan lękowy, który obok lęku przed porzuceniem, oddziałuje na kondycję psychiczną podczas pobytu w przedszkolu.
Potrzeba poczucia własnej wartości motywuje dziecko do porównywania się z innymi, prowadzi do rywalizacji, a często stymuluje dążenie do dominacji w środowisku. Dlatego fakt odrzucenia przez grupę rówieśniczą wyzwala w nim przekonanie, że jest gorsze od innych. To zaś wzmaga silny lęk przed pobytem w przedszkolu, a jednocześnie łączy się z brakiem zaspokojenia potrzeby pozytywnej samooceny.
Podobnie jak w sytuacji lęku przed porzuceniem ważna staje się tu rola wychowawcy przedszkolnego, który w porę winien diagnozować sytuację odrzucenia przez grupę. Przez odpowiedni dobór zajęć i zadań adekwatnych do możliwości dziecka, można spowodować, że doświadczy ono uznania ze strony innych rówieśników, a także uwierzy we własne siły .

Zaburzenia zachowań dziecka
Pierwsze dni pobytu w przedszkolu wiążą się zatem z całkowitą zmianą sytuacji życiowej dziecka. Stymuluje ona sytuacje lękotwórcze, wyzwalające różne reakcje, takie jak: pobudzenie ruchowe, zachowania destrukcyjne, chaotyczne i nieadekwatne do sytuacji. W niektórych przypadkach są to także: zaburzenia nerwicowe (moczenie nocne, bóle brzucha i inne zaburzenia somatyczne), zachowania infantylne (znamienne dla wcześniejszej fazy rozwojowej), spadek odporności immunologicznej (częste infekcje i inne choroby). Zaburzenia takie sugerują, że dziecko nie jest dostatecznie dojrzałe do znoszenia rozłąki z rodzicami, zwłaszcza z matką. Dzieci, które źle znoszą pobyt w przedszkolu, manifestujące lęk separacyjny, nie nawiązują więzi ze środowiskiem, zarówno z rówieśnikami, jak i z wychowawczyniami. Tak silne i długotrwałe reakcje emocjonalne mogą być podstawą do podjęcia decyzji o czasowym odroczeniu pobytu dziecka w placówce .

Sposoby minimalizowania lęków przed przedszkolem
Lęk przed porzuceniem, związany z pójściem do przedszkola, jest zjawiskiem, którego brak lub nasilenie w głównej mierze zależy od postępowania rodziców. To właśnie rodzice powinni przygotować dziecko do tego momentu. Jedną z metod profilaktycznych może być stopniowe przyzwyczajanie i oswajanie dziecka z innymi osobami, np. przez czasowe pozostawianie go pod ich opieką. Oczywiście rodzice zobligowani są przy tym do dotrzymywania danych obietnic przez określenie dokładnego momentu powrotu do dziecka. Tak przygotowane pociechy, nie straszone przedszkolem, chętnie idą do niego, szybko nawiązują kontakty z rówieśnikami i opiekunami. Czasem pojawia się okresowy kryzys, manifestowany niechęcią i strachem przed wyjściem z domu, po krótkim czasie jednak zwykle pojawia się akceptacja nowego środowiska. Rodzice powinni cały czas utwierdzać dziecko w przekonaniu, że nadal jest ważne i kochane, a nowa sytuacja nie stanowi zagrożenia dla dotychczasowej więzi z nim.
Ważnym elementem przygotowania dziecka do pobytu w nowym miejscu jest wstępna wizyta w wybranym przedszkolu. Zminimalizuje to lęk przed nieznanym i pozwoli oswoić się z nową sytuacją. Ogromne znaczenie w redukowaniu lęków przedszkolnych ma również osoba wychowawczyni, która częściowo przejmuje obowiązki opiekuńcze i edukacyjne wobec dziecka. Im silniejsza będzie pomiędzy nimi więź emocjonalna, tym mniej lęków dziecko doświadczy.

Lęk jest zjawiskiem nieuniknionym, sam fakt jego istnienia tkwi bowiem w naturze człowieka i jest nierozerwalnie związany z życiem codziennym. Jego natężenie zależy od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych, charakterystycznych dla danej osoby. Lęk towarzyszy nam w różnych momentach, zwłaszcza w sytuacjach, w których rozpoczynamy jakiś nowy etap swojego życia, także w chwili, gdy nasze dziecko staje się przedszkolakiem.