Robert Porzak

W pewnym gimnazjum uczniowie szykują się na pierwszą wrześniową dyskotekę, pierwszą i zwykle ostatnią. Wiedzą, że niemal na pewno ktoś się upije albo naćpa, a może będzie jakaś bójka. A potem, z powodu niewłaściwego zachowania młodzieży, dyskoteki zostaną wstrzymane. To taka szkolna tradycja. Niewątpliwie mamy tutaj do czynienia z interwencją. Tylko z jaką? Czy na pewno profilaktyczną? W innym gimnazjum, odbyły się wybory do samorządu klasowego. Niewiele było chętnych. Tylko jedna dziewczyna i chłopak. On zaś obiecał pizzę kolegom, którzy będą na niego głosować. To była jego jedyna obietnica wyborcza. Wygrał i dotrzymał słowa. Wychowawczyni poinformowana o sytuacji, powiedziała, że skoro dokonali takiego wyboru, to poniosą również jego konsekwencje. Rodzice na zebraniu dowiedzieli się z kolei, że klasa przeprowadziła wybory niezwykle sprawnie. Czy miała tu miejsce jakaś interwencja?

Jednym z zadań szkoły jest przeciwdziałanie występowaniu zaburzeń zachowania uczniów, do jakich niewątpliwie należy stosowanie środków psychoaktywnych oraz agresja i przestępczość. Szkoła też ma zapobiegać występującym już, choć jeszcze nie utrwalonym zachowaniom dysfunkcjonalnym młodzieży. To jedne z najważniejszych celów profilaktyki drugorzędowej. Właśnie na tym poziomie realizowanych jest najwięcej interwencji, traktowanych jako interwencje profilaktyczne. Jednak w efekcie popularności objawowego, reaktywnego podejścia do problemów występujących w szkole, często zapomina się o profilaktyce pierwszorzędowej oraz działaniach trzeciorzędowych, niesłusznie utożsamianych z resocjalizacją. Jaką więc podjąć interwencję, aby skutecznie zadbać o gimnazjalnych dyskotekowiczów? Jak reagować na przekupstwo wyborcze?

Interwencje profilaktyczne w środowisku szkoły

Interwencja profilaktyczna na poziomie pierwszorzędowym zmierza do wykorzystania sytuacji sprzyjającej w sposób zwiększający odporność na zaburzenia rozwoju. Działania należy podjąć przed wystąpieniem zaburzenia. Najczęściej działania stanowią reakcję na naturalne dla wieku potrzeby i zachowania młodych ludzi, które bez właściwego wsparcia mogą łatwo zmierzać w kierunku dysfunkcji (Porzak 2004a). Można przyjąć, że interwencja profilaktyczna na poziomie pierwszorzędowym jest naturalnym przedłużeniem wychowania i stanowi umiejętne "wykorzystanie okazji" związanej z występującym w środowisku ryzykiem problemów.
W przypadku wspomnianej dyskoteki szkolnej nie mieliśmy do czynienia z interwencją na poziomie pierwszorzędowym, ponieważ mimo świadomości "tradycji szkolnej" nie podjęto działań uprzedzających. Przykładem takich działań mogłoby być przećwiczenie we współpracy z samorządem szkolnym oraz rodzicami, umiejętności organizacji zabawy w trakcie dyskoteki w sposób atrakcyjny i angażujący, eliminujący potrzebę odurzania się. Profilaktyką byłoby przećwiczenie z uczniami sposobów reagowania, w razie pojawienia się podczas zabawy agresji lub propozycji wypicia alkoholu czy zażycia narkotyków. Interwencja mogłaby też objąć wypracowanie w ramach rady pedagogicznej, sposobów przygotowania i przeprowadzenia imprezy w sposób zmniejszający ryzyko pojawienia się zachowań problemowych uczniów.
Zapobieganie patologii samorządności na poziomie pierwszorzędowym, wiązałoby się z przygotowaniem uczniów do przeprowadzenia demokratycznych wyborów. Dyskusja na temat istoty samorządności, demokracji oraz mechanizmu wyborów i "przekrętów" pojawiających się w wielkiej polityce, mogłaby zwiększyć odporność uczniów na przekupstwo. Takie działanie wymaga jednak zwiększenia, poprzez pogłębione szkolenie, dojrzałości i odpowiedzialności wychowawczyni i grona pedagogicznego szkoły oraz wypracowania w szkole rzeczywistego miejsca dla samorządu uczniowskiego. Zróżnicowanie poziomu materialnego rodziców w tej klasie jest bardzo duże. Dlatego dostarczenie rodzicom przed wyborami samorządowymi, krótkiej informacji na temat wzorów etycznych obowiązujących w szkole oraz ryzyka dysfunkcjonalności wiążącego się z konsumpcjonizmem, byłoby w pełni uzasadnione. Mogłoby to wpłynąć na właściwsze przygotowanie zamożniejszych pociech do sensownego dysponowania posiadanymi zasobami oraz zmniejszenie gotowości mniej zamożnych do korzystania z "pizzy wyborczej".
Powyższe opisy przykładowych działań akcentują, że ważnym czynnikiem zwiększającym szanse powodzenia interwencji na poziomie pierwszorzędowym jest jej środowiskowy charakter. Skuteczne wykorzystywanie pojawiających się sytuacji rozwojowych jest możliwe, gdy występuje żywa współpraca i szeroki przepływ informacji między uczniami, rodzicami, nauczycielami i innymi pracownikami oraz środowiskiem społecznym szkoły.

Interwencja na poziomie drugorzędowym stanowi reakcję na podjęte przez uczniów zachowania naruszające normy społeczne, prawne lub pierwsze próby zastosowania środków odurzających. Reakcja pojawia się w momencie występowania problemu i zmierza do stworzenia możliwości powrotu do zdrowych zachowań. Zwykle interwencja na poziomie drugorzędowym jest podejmowana wtedy, kiedy objawy zaburzeń rozwoju są już bardzo uciążliwe i niepokoją środowisko, jak w przypadku upijania się, agresji i przemocy, czy też stosowania narkotyków (Gaś 1998). Z powodu wyrazistości objawów uruchamiających interwencję drugorzędową, osoby podejmujące ją, mają skłonność do skupiania się na najważniejszych ich zdaniem objawach i kończenia działań z chwilą zmniejszenia lub wyeliminowania najbardziej uciążliwych. Należy jednak pamiętać, że interwencja na poziomie drugorzędowym powinna umożliwiać wytworzenie trwałej motywacji do zmiany swojego zachowania oraz dawać możliwość trwałego powrotu do zdrowia. Jednym z ważnych mechanizmów skutecznego prowadzenia interwencji na tym poziomie jest pogłębiona refleksja młodych ludzi dotycząca przyczyn podejmowanych przez nich zachowań. Silna motywacja do zmiany swojego położenia umożliwia opanowanie umiejętności zaspokajania potrzeb prowadzących dotychczas do dysfunkcji w konstruktywny sposób. Taka interwencja nie polega na blokowaniu i eliminowaniu niewłaściwych zachowań, pozwala natomiast opanować nowe, pomocne w rozwoju zdrowia formy działania.
W przypadku problemu wspomnianych dyskotek nie wykorzystano możliwości podjęcia interwencji drugorzędowej. Uczniowie podejmujący zachowania ryzykowne byli indywidualnie "rozliczani" za naruszenie dyscypliny szkolnej. Nie umożliwiano im jednak pogłębionej refleksji ani ćwiczenia nowych zachowań, a jedynie karano w regulaminowy sposób. Zmiana zachowania jest procesem długotrwałym, który mógłby zostać zainicjowany w trakcie interwencji podczas dyskoteki lub bezpośrednio po niej. Brak dyskusji na forum klasowym i szkolnym na temat przyczyn powstania zachowań problemowych uczniów oraz zaniechanie kontynuacji dyskotek, nie umożliwiają ćwiczenia zdrowych zachowań. Można by raczej stworzyć możliwości organizowania kolejnej dyskoteki przy aktywnym udziale uczniów, którzy poprzednio "nabroili". Formą interwencji mogącej skutecznie spełnić powyższe postulaty w odniesieniu do uczniów eksperymentujących z alkoholem i środkami odurzającymi jest Metoda Szkolnej Interwencji Profilaktycznej (Borucka, Okulicz-Kozaryn, Pisarska, 2002).
Interwencją należałoby też objąć nauczycieli i rodziców. Wskazane byłoby umożliwienie gronu pedagogicznemu szkoły refleksji nad przyczynami oraz skutkami mechanicznego wprowadzania przez nich ograniczeń na sytuacje prowadzące do ujawnienia kłopotów oraz przećwiczenie sposobów postępowania z uczniami, którzy przejawiają dysfunkcjonalne zachowania. Rodzice powinni uzyskać wiedzę na temat prawdopodobnych przyczyn zachowań ryzykownych podejmowanych przez swoje dzieci oraz uzyskać możliwość refleksji nad własnymi postawami i zachowaniami, dotyczącymi stosowania w domu alkoholu oraz relacji opartych na przemocy. Użyteczne byłoby też zwiększenie umiejętności budowy zaufania i partnerstwa w relacjach z dorastającymi dziećmi.
Wybory samorządowe również stanowiły doskonałą, choć niewykorzystaną okazję do podjęcia interwencji na poziomie drugorzędowym. Adresatem interwencji, w co najmniej równej mierze, co uczniowie, powinni być wychowawcy. Interwencja mogłaby obejmować publiczną, szkolną analizę ważności przeprowadzenia wyborów samorządowych. Analiza powinna dotyczyć także obecnie działających w szkole mechanizmów, które umożliwiają sięganie po przekupstwo jako formę zdobywania pozycji. Dalszym skutkiem interwencji mógłby być program profilaktyczny wzmacniający przestrzeganie procedur demokratycznych w szkole. Pomocą dla jego skonstruowania są np. zajęcia zmierzające do przećwiczenia z kandydatami do samorządów oraz z wychowawcami, umiejętności wrażliwej i refleksyjnej oceny potrzeb uczniów, rozwijanie umiejętności porozumiewania się, rozpoznawania manipulacji, działania asertywnego przeciwstawiającego się nadużyciom i wykorzystaniu, negocjowania i animowania konstruktywnych działań prospołecznych. Przykładem zajęć obejmujących powyższe treści jest PASU (Program Aktywizacji Samorządów Uczniowskich) autorstwa Zbigniewa Gasia (1995).
Niezbędne dla skuteczności działań prowadzonych w szkole byłoby wsparcie rodziców. Powinni oni uzyskać informacje o sposobach wspomagania rozwoju moralnego dorastających dzieci. Bardzo ważne jest zachęcenie rodziców do rzeczywistego włączenia się w sprawnie funkcjonujące działania autentycznej, nie zajmującej się jedynie zbieraniem składek, rady rodziców.

Interwencja profilaktyczna na poziomie trzeciorzędowym odbywa się wtedy, kiedy możliwe jest wykorzystanie sytuacji ograniczających uboczne skutki dysfunkcji lub zwiększających szanse na trwały powrót do zdrowego funkcjonowania. Celem tej interwencji jest minimalizacja szkód i przyspieszenie powrotu do zdrowego funkcjonowania. Interwencję na poziomie trzeciorzędowym podejmujemy wobec osób, które systematycznie i długotrwale przejawiają zachowania dysfunkcjonalne. Zwykle interwencja na poziomie trzeciorzędowym jest punktem wyjścia do systematycznych działań profilaktycznych lub rozszerzeniem form profilaktyki adresowanej do osób potrzebujących takiej pomocy (Porzak 2004b). Często treści interwencji profilaktycznej realizowanej na poziomie trzeciorzędowym nie dotyczą podstawowego problemu, są raczej związane z dodatkowymi negatywnymi skutkami podstawowej przyczyny dysfunkcjonalności. Formy interwencji prowadzonej na poziomie trzeciorzędowym nie różnią się od stosowanych w pozostałych typach interwencji profilaktycznej.
Omawiane przykłady kwalifikowałby się do interwencji trzeciorzędowej wtedy, kiedy przedstawione w nich zachowania towarzyszyłyby innym, podlegającym terapii lub powtarzały się i stanowiły utrwalony mechanizm dysfunkcjonalności. Należałoby wówczas przeprowadzić we współpracy ze sprawcami zachowań dysfunkcjonalnych, działania zmierzające do zorganizowania imprez alternatywnych dla dyskotek, obejmujących koncerty popularnych zespołów lub aktywność sportową. Warto też pomyśleć o zorganizowaniu dyskotek klasowych zamiast szkolnych. Można by też umożliwić uczniom uznającym pieniądze za centralną wartość, podjęcie bezpłatnej pracy na rzecz osób będących w złym położeniu finansowym, np. przez udzielanie pomocy w nauce młodszym dzieciom w domach dziecka. Podejmowane działania powinny zmierzać do zwiększenia kontroli i samokontroli zachowań uczniów przez redukowanie okazji do stosowania środków psychoaktywnych lub przemocy wśród osób podlegających terapii lub objętych nadzorem kuratorskim.
Podstawową formą interwencji jest interwencja kryzysowa. Jej opis nie jest jednak przedmiotem tego cyklu. Przekrojowa literatura dotycząca interwencji kryzysowej jest w Polsce coraz łatwiej dostępna (patrz np. Greenstone, Leviton, 2004).

Celem cyklu artykułów dotyczących interwencji w wychowaniu i profilaktyce było uporządkowanie terminologii oraz ukazanie różnic między poszczególnymi rodzajami interwencji. Należy jednak podkreślić, że formy interwencji opisane powyżej oraz w poprzednich częściach cyklu nie są odrębnymi procedurami postępowania. Granice między jedną a drugą formą interwencji nie są mocno zarysowane. Interwencje stanowią jedynie fragment ogólnego sposobu pracy wychowawczej i profilaktycznej, z podkreśleniem ich doraźnego, reaktywnego charakteru.


Bibliografia:
Borucka A., Okulicz-Kozaryn K., Pisarska A.: Pierwsze doświadczenia związane z wprowadzaniem szkolnej interwencji wobec uczniów używających substancji psychoaktywnych. Alkoholizm i Narkomania. 2002, nr 15 (2), s. 241-251.
Gaś Z.B.: Pomoc psychologiczna młodzieży. WSiP. Warszawa 1995.
Gaś Z.B.: Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji. UMCS. Lublin 1998.
Greenstone J., Leviton S.: Interwencja kryzysowa. GWP. Gdańsk 2004.
Porzak R.: Wymiary interwencji psychologiczo-pedagogicznej. Remedium. 2004 (a), nr 4 (134), s. 1-3.
Porzak R.: Typy interwencji - interwencja wychowawcza. Remedium. 2004 (b), nr 7-8 (137-138), s. 6-7.

Autor jest doktorem psychologii w Zakładzie Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki Instytutu Psychologii UMCS w Lublinie