Danuta Hajdukiewicz

Jeżeli w trakcie postępowania karnego organ procesowy poweź mie wątpliwość co do stanu psychicznego oskarżonego zasięga opinii biegłych psychiatrów. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje co najmniej dwóch biegłych psychiatrów (art. 193 par.1 Kpk i 202 par.1 Kpk) (1997). Tylko sąd lub prokurator, jako organ postępowania karnego, jest kompetentny do powołania biegłych psychiatrów, nie ma takich uprawnień Policja ani inne organy ścigania. M. Cieślak (1991) uzasadniał takie unormowanie prawne tym, że "badanie psychiatryczne nie jest obojętne dla danej osoby z punktu widzenia jej odczuć i jej reputacji w społeczeństwie", dlatego może ono być dopuszczone tylko wtedy "gdy istnieją uzasadnione, oparte na konkretnych okolicznościach i dowodach wątpliwości, co do normalnego stanu psychicznego danej osoby".

Podstawowe zadania biegłych psychiatrów określa art.202 par.4 Kpk (1997). Są to:

1). ocena poczytalności oskarżonego w okresie zarzucanego mu czynu,
2) ocena aktualnego (w trakcie badania) stanu zdrowia i zdolności do udziału w postępowaniu,
3) w przypadku przewidywanym w art.93 Kk (1997) ocena potrzeby zastosowania środka zabezpieczającego, związanego z umieszczeniem sprawcy w zakładzie zamkniętym,
4) odpowiedź na ewentualne dodatkowe pytania szczegółowe, przewidziane w art.194 pkt.2 Kpk (1997).
Ocena poczytalności

Kodeks karny nie zawiera definicji poczytalności przyjmując zasadę, że człowiek dojrzały z reguły jest zdolny do rozpoznania znaczenia swoich czynów i do kierowania swoim postępowaniem, zatem można przypisać mu winę za czyn zabroniony i obciążyć odpowiedzialnością karną. Zaburzenia psychiczne mogą pozbawić człowieka tych zdolności lub ograniczyć je w stopniu znacznym.
Zagadnienie poczytalności zniesionej (niepoczytalności) i poczytalności ograniczonej określa art.31 Kk (1997).
par.1. Nie popełnia przestępstwa , kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
par.2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
par.3. Przepisów w par.1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeź wości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć.
Artykuł ten określa niepoczytalność metodą dwuczłonową, tzw. mieszaną, z których pierwszy człon nosi nazwę psychiatrycznego lub lekarskiego, a człon drugi psychologicznego lub prawniczego. Człon psychiatryczny (lekarski) wskazuje jako ź ródła niepoczytalności chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenia czynności psychicznych, zaś człon psychologiczny (prawniczy) wymienia jako następstwa niepoczytalności brak możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. W członie psychologicznym ( prawniczym) czynnik intelektu czyli rozpoznanie znaczenia czynu i czynnik woli tj. możliwość kierowania swoim postępowaniem, wymienione są alternatywnie, na co wskazuje słowo " lub", ponieważ niekiedy mimo sprawnego intelektu i niezaburzonej świadomości zaburzenia dotyczące sfery woli mogą pozbawić sprawcę zdolności kierowania postępowaniem.
Oba wymienione człony - psychiatryczny i psychologiczny ( lekarski i prawniczy) - wzajemnie się ograniczają, gdyż nie każde zaburzenie psychiczne daje podstawę do oceny niepoczytalności, lecz tylko takie, które pozbawia sprawcę zdolności rozpoznania czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, natomiast brak tych zdolności musi być spowodowany przez jedno z zaburzeń wymienionych w członie psychiatrycznym. Art. 31 par. 2 Kk nie zawiera członu psychiatrycznego, ale jego ścisły związek z par. 1 wskazuje, że chodzi o te same ź ródła zakłóceń psychicznych, lecz innej jakości bądź mniej nasilone, niż w par.1. Dlatego zaburzenia te nie znoszą zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem, ale ograniczają je w stopniu znacznym.
Z takiego sformułowania art. 31 par. 1 i 2 Kk wynika, że niepoczytalny sprawca czynu zabronionego nie popełnia przestępstwa, bo nie można mu przypisać winy, w przeciwieństwie do sprawcy z poczytalnością ograniczoną w stopniu znacznym, gdyż jego czyn jest zawiniony, zatem jest przestępstwem, lecz sprawca może być łagodniej karany.
Polski kodeks karny kierując się zasadą ochrony społecznej przed działaniem sprawców nietrzeź wych lub odurzonych przyjął, że stan zwykłej nietrzeź wości alkoholowej lub odurzenia środkami psychotropowymi nie daje podstaw do kwestionowania poczytalności. Kodeks zakłada, że w zasadzie każdy człowiek dorosły spożywając alkohol lub środki odurzające w określonej ilości przewiduje możliwość ograniczenia poczytalności, a w każdym razie może je przewidzieć, stąd treść art. 31 par. 3 kk. A. Zoll (1999) komentując treść tego paragrafu przytoczył wyrok Sądu Najwyższego ( V KR 327/74, nie publikowany) stwierdzający, że art. 31 par. 3 Kk ma zastosowanie tylko wtedy, gdy "wyłączną albo przeważającą przyczyną zniesionej lub ograniczonej w znacznym stopniu poczytalności sprawcy jest alkohol".
Z punktu widzenia psychiatry podstawę do oceny poczytalności zniesionej (niepoczytalności w rozumieniu art.31 par.1 Kk) daje stwierdzenie u sprawcy w czasie czynu objawów choroby psychicznej w sensie psychozy, głębokiego upośledzenia umysłowego lub otępienia umysłowego, lub przemijających zakłóceń czynności psychicznych pod postacią krótkotrwałych stanów psychotycznych (patologiczne upicie alkoholem, upojenie senne, padaczkowe i psychogenne stany zamroczeniowe, afekty o charakterze patologicznym, psychozy infekcyjne lub intoksykacyjne). Podstawę do oceny poczytalności jako ograniczonej w stopniu znacznym dają;
niektóre przypadki remisji w przebiegu psychoz,
upośledzenie lub otępienie umysłowe na tyle głębokie, że ogranicza w stopniu znacznym poczytalność, ale jej nie znosi,
stany silnych afektów na podłożu patologicznym,
niektóre stany zaburzeń osobowości, w tym organiczne.

W myśl art. 31 par. 3 Kk zwykłe upicie lub odurzenie, niezależnie od jego głębokości i formy, odpowiedzialności karnej nie wyłącza ani nie ogranicza, bez względu na to w jaki sposób alkohol lub środek odurzający wpłynął na poczytalność. Dla ocen sądowo-psychiatrycznych nie ma znaczenia ani ilość spożytego alkoholu lub środka odurzającego, ani jego poziom we krwi, gdyż te same dawki alkoholu lub środka odurzającego wywołują różne reakcje w różnym czasie, w odmiennych okolicznościach. Podstawę do kwestionowania poczytalności w sensie jej zniesienia lub ograniczenia w stopniu znacznym dają stany chorobowe, będące skutkiem przewlekłego używania alkoholu lub środka odurzającego jak psychozy, głębokie zmiany osobowości, otępienie umysłowe lub wystąpienie zaburzeń o wyjątkowym charakterze po spożyciu alkoholu np. upicia patologicznego, upicia atypowego (inaczej powikłanego), pod warunkiem, że wystąpiły po raz pierwszy. Ponadto, jeżeli odurzenie alkoholem lub innym środkiem wystąpiło u osoby wykazującej trwałe zmiany psychiczne: upośledzenie lub otępienie umysłowe, psychozę, bądź przemijające zaburzenia psychiczne np. reakcje sytuacyjne (depresyjne, lękowe), lub w trakcie upicia wystąpił stan silnego afektu, to nie odurzenie, ale istniejące u tej osoby zaburzenia mogą dać podstawę do oceny poczytalności jako zniesionej bądź ograniczonej w stopniu znacznym.
Oceniając poczytalność biegli zawsze biorą pod uwagę następujące czynniki:
1) konkretny, zarzucany sprawcy czyn zabroniony (jego rodzaj i okoliczności),
2) konkretnie określony czas czynu czy przestępstwa i odnoszą je do
3) stanu psychicznego, w jakim znajdował się wówczas sprawca.
Psychiatrzy nigdy nie oceniają poczytalności "abstrakcyjnie", "w ogóle", lecz zawsze w zależności od wymienionych czynników. Zwracają uwagę zwłaszcza na to, czy istnieje związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy rodzajem zaburzeń i ich nasileniem, a rodzajem czynu i jego okolicznościami. Biorą także pod uwagę ewentualne dodatkowe czynniki mogące na sprawcę oddziaływać bezpośrednio przed czynem, bądź na długi czas przedtem. Chodzi tu o:
wyczerpanie fizyczne lub psychiczne,
chorobę cielesną,
urazy fizyczne lub psychiczne,
ewentualne sytuacje konfliktowe.

Wszystkie wymienione czynniki należy oceniać indywidualnie w każdym przypadku, pamiętając o tym, że oceny poczytalności u tej samej osoby mogą być różne w stosunku do różnych czynów, dokonanych w różnym czasie i w różnych okolicznościach, być może w różnym stanie psychicznym. Sama diagnoza również nie przesądza oceny poczytalności. Jedynie psychozy, bardzo głębokie upośledzenia lub otępienia umysłowe zawsze skutkują oceną zniesionej poczytalności niezależnie od rodzaju czynu i okoliczności. Inne rozpoznania, np. nerwice, zaburzenia osobowości, bardzo rzadko skutkują kwestionowaniem poczytalności, to jednak ze względu na możliwość oddziaływania dodatkowych czynników, takiej możliwości nie wykluczają i wymagają oceny indywidualnej.
Ocena potrzeby stosowania środka zabezpieczającego

Kodeks karny z 1997 roku wyraź nie ogranicza wskazania do stosowania środka zabezpieczającego, polegającego na umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym, w porównaniu ze wskazaniami Kodeksu karnego z 1969 r.
Wynika to z treści art. 93 Kk:
Sąd może orzec przewidywany w tym rozdziale środek zabezpieczający związany z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego z chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego: przed orzeczeniem tego środka sąd wysłuchuje lekarzy psychiatrów oraz psychologa.
Treść tego artykułu nie zobowiązuje sądu do orzeczenia środka zabezpieczającego wobec sprawcy czynu zabronionego, lecz umożliwia mu jego orzeczenie tylko wtedy, gdy zapobiegnie to ponownemu popełnieniu przez tego sprawcę czynu związanego z jego chorobą psychiczną , upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego.
Kolejny art. 94 par. 1 Kk wskazuje kryteria, jakimi kieruje się sąd orzekając umieszczenie sprawcy w zakładzie psychiatrycznym: Jeżeli sprawca, w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 par.1 popełnił czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie, sąd orzeka umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym.
Dopiero gdy zachodzą wszystkie wymienione w par. 1 okoliczności, sąd jest zobowiązany do orzeczenia środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym.
Potrzebna jest więc :
1).niepoczytalność sprawcy;
2) ustalenie, że popełniony czyn był znacznej społecznej szkodliwości i że zachodzi prawdopodobieństwo ponownego popełnienia czynu o podobnej wadze, jak zarzucany;
3) wysoki stopień prawdopodobieństwa, że sprawca popełni taki czyn ponownie.
Buchała (1999) stwierdza, że "najistotniejszą rolę gra stopień prawdopodobieństwa, który musi być według wiedzy psychiatrii wysoki, tj. musi zachodzić realne niebezpieczeństwo, że sprawca popełni taki czyn ponownie".
Art. 94 par. 2 Kk stwierdza, że nie określa się czasu pobytu internowanego w szpitalu, lecz gdy dalszy pobyt jest zbędny, sąd ma obowiązek niezwłocznie zwolnić sprawcę z dalszego odbywania środka. Z art. 203 i 204 Kk wynika obowiązek kierownika zakładu, w którym sprawca odbywa środek zabezpieczający, informowania sądu o stanie jego zdrowia i postępach w leczeniu co 6 miesięcy lub niezwłocznie, jeżeli w stanie zdrowia nastąpiła taka zmiana, że jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest konieczne. Sąd nie rzadziej niż co 6 miesięcy, lub niezwłocznie, gdy uzyskał opinię o braku potrzeby dalszego odbywania środka - orzeka "w przedmiocie dalszego stosowania tego środka".
Art. 94 Kk zawiera nową treść w par. 3, dotyczącą osoby, która została zwolniona z dalszego odbywania środka: Sąd może zarządzić ponowne umieszczenie sprawcy określonego w par. 1 w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, jeżeli przemawiają za tym okoliczności wymienione w par.1 lub w art. 93; zarządzenie nie może być wydane po upływie 5 lat od zwolnienia z zakładu.
Sprawca skazany na karę pozbawienia wolności, bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności określonej w art. 31 par 2 Kk, może zostać umieszczony przez sąd w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne. Przewiduje to art. 95 par. 1 Kk .
Natomiast sprawca skazany na karę pozbawienia wolności nie przekraczającą 2 lat bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego, może zostać umieszczony przez sąd w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego, jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależnieniem (art. 96 par.1 i 2 Kk). Pobyt w zakładzie nie może trwać krócej niż 3 miesiące i dłużej niż 2 lata, a o zwolnieniu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia i opinii lekarskiej (art. 96 par. 3 Kk).
Ocena aktualnego stanu psychicznego i zdolności oskarżonego do uczestnictwa w postępowaniu.

Wypowiadając się na temat zdolności do udziału w postępowaniu karnym biegły psychiatra musi ocenić, czy badany jest zdolny do świadomego w nim uczestnictwa i do obrony własnej, choć z udziałem obrońcy, bo " gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego, musi on mieć obrońcę" (art. 79 par.1 pkt 3 Kpk).
Na ogół tam, gdzie nie kwestionowano poczytalności sprawcy lub stwierdzono ograniczenie w stopniu znacznym, nie ma przeszkód do uczestnictwa.
Bywa, że w przebiegu postępowania karnego, zwłaszcza jeżeli zastosowano wobec oskarżonego areszt, występują zaburzenia reaktywne o różnym nasileniu. Jeśli są to nerwicowe reakcje sytuacyjne nie stanowią przeszkody w uczestnictwie w postępowaniu, jeżeli są to psychozy reaktywne uniemożliwiają udział do czasu ustąpienia zaburzeń.
Jeżeli niepoczytalność była skutkiem przewlekłej choroby psychicznej - psychozy uniemożliwia ona świadomy i rzeczowy udział w postępowaniu, choć bywają przypadki, w których udział osoby chorej psychicznie (np. w psychozach paranoicznych) jest możliwy, a nawet wskazany.
Symulacja, czyli celowo przyjęta postawa obronna, polegająca na świadomym pozorowaniu zaburzeń psychicznych, nie stanowi przeszkody do udziału takiej osoby w postępowaniu karnym.
Inne szczegółowe pytania organu procesowego dotyczą najczęściej zdolności do odbywania kary i wątpliwości czy pobyt w zakładzie karnym nie stanowi zagrożenia dla życia i zdrowia. Pytania rzadziej dotyczą różnych szczegółowych faktów związanych z konkretną sprawą.
W sprawach dużej wagi, gdy motywy zarzucanych oskarżonemu czynów są niejasne, lub okoliczności ich dokonania sugerują, że mogła to uczynić osoba chora psychicznie, gdy są trudności dotyczące diagnozy lub/i poczytalności, biegli psychiatrzy wnoszą o poddanie sprawcy obserwacji szpitalnej na podstawie art. 203 Kpk:
par.1. W razie zgłoszenia przez biegłych takiej konieczności badanie psychiatryczne oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym.
par.2. Orzeka o tym sąd, określając miejsce obserwacji. W postępowaniu przygotowawczym sąd orzeka na wniosek prokuratora.
par.3. Obserwacja w zakładzie leczniczym nie powinna trwać dłużej niż 6 tygodni; na wniosek zakładu sad może przedłużyć ten termin na czas określony, niezbędny do zakończenia obserwacji. O zakończeniu obserwacji biegli niezwłocznie zawiadamiają sąd.
par.4. Na postanowienie , o którym mowa w art. 2 i 3 przysługuje zażalenie.
Bez wniosku biegłych sąd nie może poddać oskarżonego obserwacji w szpitalu, ale wniosek ten podlega kontroli sądu i nie jest dla niego wiążący. Biegli psychiatrzy muszą uzasadnić potrzebę obserwacji. W unormowaniu Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. w postępowaniu przygotowawczym postanowienie o obserwacji mógł wydać prokurator, obecnie występuje on do sadu o wydanie postanowienia przedkładając wniosek biegłych, a decyzję na każdym etapie postępowania wydaje jedynie sąd.
Efektem badania biegłych psychiatrów (zarówno ambulatoryjnego, jak szpitalnego) jest opinia sądowo-psychiatryczna (zgodnie z unormowaniem zawartym w art. 193 par. 1 i 2 Kpk), która jest tylko jednym z dowodów w sprawie i podlega swobodnej ocenie sądu (art. 7 Kpk).


Bibliografia

Buchała K., Zoll A. (1998). Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1-116 kodeksu karnego. T. I. Kraków: Zakamycze.
Cieślak M., Spett K., Szymusik A., Walter W. (1991). Psychiatria w procesie karnym.Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze.
Kodeks karny oraz przepisy wprowadzające (1969). Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze.
Kodeks postępowania karnego (1969). Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze.
Nowe kodeksy karne-1997 r. z uzasadnieniami. Kodeks karny. Kodeks postępowania karnego. Kodeks karny wykonawczy (1997). Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze Sp. z.o.o.