Portal psychologiczny: Instytut Psychologii Zdrowia
Czytelnia

Jak stymulować twórczość ucznia?

Małgorzata Kuśpit

Rok: 2003
Czasopismo: Remedium
Numer: 125-126

Twórczość choć jest pojęciem ciekawym, to jednak wciąż rozumianym w sposób wieloznaczny. Wynika to z faktu dużego zainteresowania problematyką twórczości przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych: psychologów, pedagogów, filozofów. Mówiąc o twórczości mamy na myśli zarówno działania artysty (Mozart, Picasso), jak również działalność człowieka, dążącego przez swą aktywność do stworzenia czegoś nowego lub dziecka, które zaskakuje nas ciekawym pomysłem podczas zabawy.

Twórczość jest cechą indywidualną, procesem psychicznym, wyposażeniem intelektualnym określonej jednostki. Jednostką twórczą możemy także nazywać kogoś, kto nie wymyślił, nie namalował nie napisał niczego nowego - twórczość dotyczy wówczas cechy ukrytej, która świadczy o możliwościach tej osoby.
Twórczość jest rozumiana jako ogół właściwości psychicznych, które prowadzą do powstania twórczej idei albo są składnikami twórczych zachowań. Może być procesem lub wytworem, może być także analizowana w odniesieniu do cech osobowości jednostki lub warunków wpływających na proces twórczy.
Nie ulega wątpliwości fakt, że chęć tworzenia i dążenie do oryginalności zależy od procesów poznawczych, emocjonalnych i właściwości osobowościowych jednostki. Jednak niezmiernie ważną rolę w stymulowaniu twórczych zachowań odgrywa środowisko, a zatem rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze. Dziecko dorastające w atmosferze zrozumienia, miłości, ciepła i wsparcia emocjonalnego ma większe szanse na podejmowanie w przyszłości działań o charakterze twórczym, uczy się bowiem w ten sposób otwartości na nowe doświadczenia i sytuacje.

Czy szkoła rozwija twórczą
działalność uczniów?
Problematyka twórczości ujmowana w aspekcie czynników, które wpływają na proces tworzenia, powinna być bliska szczególnie pedagogom, a przede wszystkim dydaktykom. Warunki dydaktyczno-wychowawcze, w których rozwija się młody człowiek są wyznacznikiem intensywności oraz efektów działalności twórczej. Szkoła jest źródłem wiedzy, wartości, norm, postaw. Czy te przyswojone zachowania sprzyjają twórczości i kształcą kreatywnych uczniów? Niestety, wiele reguł panujących w szkole staje się sztywnymi rutynowymi czynnościami, gdzie dziecko jako bierny konformista staje się podobnym do reszty "grzecznym uczniem". Dzieci uczą się, że nauczyciel zadaje pytania, a oni muszą dać tę jedyną, oczekiwaną przez niego odpowiedź. W ten sposób szkoła może przyczynić się do hamowania twórczych zachowań uczniów, przeszkadzać w rozwoju elastycznego i indywidualnego myślenia, jak również ograniczać swobodę w poszukiwaniach nowych idei.
Przeszkody, o których mowa nazywane są barierami czy blokami w twórczości. Najczęściej wymienia się tutaj wady w programach szkolnych, które ograniczają zajęcia artystyczne, sportowe, techniczne. Dzieci nie mają możliwości ćwiczenia zdolności, które w nich tkwią i dlatego lekcje stają się nudne i nieciekawe. Wymagana wiedza encyklopedyczna zmusza do myślenia konwergencyjnego (zbieżnego, jednokierunkowego), nie rozbudza ciekawości poznawczej, skłania do sztywności myślenia i rutynowego przyswajania informacji.
Kolejną przeszkodą jest przeciążenie percepcyjne. Polega ono na tym, że zbyt duże obciążenie, przekraczające wydolność percepcyjną ucznia blokuje indywidualizację nauczania, jest przyczyną zdenerwowania, pośpiechu, braku czasu na odpoczynek. Język szkolny jest mało kreatywny, mało w nim analogii, metafor, porównań, które sprzyjają twórczemu myśleniu. Oryginalność, elastyczność, pomysłowość uczniów jest nierzadko mylona z niepoprawnym zachowaniem, nadpobudliwością, brakiem kultury lub chęcią zdominowania grupy.
Niektórzy badacze jako jedną z blokad wymieniają sakralizację rywalizacji, która doprowadza do wyścigu uczniów w byciu najlepszym. Rywalizacja staje się wówczas zasadą oraz metodą wychowania. Uczy dominacji i zabija altruizm, wrażliwość na drugiego człowieka.
Jako ostatnie przyczyny utrudniające podejmowanie zachowań twórczych wymienia się brak współpracy ze środowiskami pozaszkolnymi (muzea, galerie, domy kultury) oraz tzw. gorset wychowawczy. Kontrola wychowanków przez wychowawców realizujących szczegółowy tok pracy dydaktycznej oraz rekreacyjnej usztywnia aktywność uczniów, hamuje spontaniczną inicjatywę. Taka sytuacja często doprowadza do tego, że nauczyciele mają trudności z odróżnieniem ucznia twórczego od ucznia z problemami w uczeniu się. Aktywność twórcza młodego człowieka nie ma wówczas możliwości rozwoju.
W związku z powyższym nasuwa się pytanie zasadnicze: Czy szkoła może pomóc dziecku rozwijać aktywność twórczą? Oczywiście, że tak, ale zależy to głównie od nauczyciela, który może stać się dla uczniów przykładem. Okazuje się bowiem, że nauczyciele wykazujący zainteresowanie uczniami, zaangażowani i potrafiący stworzyć odpowiednią atmosferę, w której dziecko czuje się indywidualne i wyjątkowe, osiągają bardzo dobre rezultaty w stymulowaniu ich postawy twórczej. Niezmiernie ważnym elementem jest również pomysłowość, oryginalność oraz innowacyjność nauczyciela. Wprowadzanie zmian i urozmaicanie, to czynniki rozbudzające i motywujące do pracy twórczej.

Zastosowanie psychologii
twórczości w edukacji
W tym zakresie możliwe są dwa rodzaje oddziaływań: usuwanie bloków i barier utrudniających rozwój twórczości oraz uczenie twórczości i ćwiczenie umiejętności poznawczych, stanowiących podstawę działań twórczych.
E.P. Torrance (1962) jako pierwszy zaobserwował, że przyczyną zahamowania działań twórczych uczniów są nieprawidłowe postawy nauczycieli. Stworzył więc dla nich reguły postępowania, aby mogli pomóc dzieciom w rozwoju myślenia twórczego.
• Otwartość na pytania uczniów. Nauczyciel powinien wysłuchiwać nawet dziwnych, jego zdaniem, pytań oraz odpowiednio się do nich ustosunkować.
• Niezwykłe pomysły pojawiające się podczas zajęć należy aprobować, a nie krytykować.
• Dawać odczuć dzieciom, że każdy pomysł jest ważny i wartościowy.
• Od czasu do czasu nie oceniać pracy uczniów, gdyż sprzyja to nowym poszukiwaniom i pojawieniu się oryginalnych pomysłów.
• Ocenę zawsze należy ściśle powiązać z jej przyczyną. Nauczyciel powinien dokładnie określić, co w danym pomyśle jest ciekawe, a co nie oraz jakie niesie to za sobą konsekwencje.
Myślę, że przestrzeganie tych reguł w połączeniu z odpowiednią atmosferą podczas zajęć, gdzie nauczyciel jest koordynatorem działań uczniów, darzy ich zaufaniem, jest gotów pomóc każdemu indywidualnie - wzmacnia wiarę w możliwości dzieci.

Trening twórczości
Rola edukacyjna i wychowawcza w procesie tworzenia nie sprowadza się wyłącznie do efektu końcowego, jakim jest wytwór, lecz do procesu jego trwania. Na to składa się wiele elementów: umiejętność komunikowania się z innymi, nowa forma zabawy, oryginalny sposób zastosowania znanego przedmiotu, jak również sposób postrzegania otaczającej rzeczywistości. Chodzi przede wszystkim o umożliwienie dziecku kształtowania swojego "ja" oraz wyrażania swojej indywidualności w działaniach twórczych. Człowiek może być twórczy w każdej dziedzinie życia, musimy mu tylko na to pozwolić.
Bardzo popularnym sposobem na poradzenie sobie z barierami oraz podwyższenie potencjału są grupowe treningi twórczości. Przez trening rozumiemy różnorodne ćwiczenia, których celem jest kształtowanie pożądanych postaw oraz umiejętności umożliwiających podejmowanie oraz rozwiązywanie problemów w sposób twórczy. Oddziaływania te opierają się na heurystyce (heurisko- znalazłem). Jest to zatem metoda polegająca na wprowadzaniu nowych elementów do nauczania, które mają skłonić ucznia do samodzielnego rozwiązania problemu, pobudzać aktywność poznawczą, otwartość na nowe doświadczenia, rozwijać osobowość.
Przedmiotem oddziaływania treningu twórczości, któremu przyświeca cel pedagogiczny są zdolności poznawcze, motywacja, przezwyciężanie barier oraz umiejętności społeczne. Techniki wykorzystywane podczas spotkań dzielą się na:
 Ćwiczenie zdolności intelektualnych - rozwojowi podlegają takie zdolności jak:
- abstrahowanie(umiejętność klasyfikowania elementów w sposób zaskakujący i nietypowy, lecz sensowny);
- dokonywanie skojarzeń pomiędzy przypadkowymi sytuacjami lub pojęciami;
- rozumowanie indukcyjne (analogie): wyciąganie wniosków z niekompletnego zbioru przesłanek i dedukcyjne, gdzie wniosek jest w zasadzie pewny;
- metaforyzowanie, ułatwiające przekazanie trudnych, w szczególności specjalistycznych określeń;
- transformatowanie - zmiana symboliczna określonego obiektu w inny obiekt.
 Przezwyciężanie przeszkód - podczas treningu twórczości uczestnicy ćwiczą sprawności związane z umiejętnością przezwyciężania barier w twórczym myśleniu. Chodzi tutaj przede wszystkim o pozbycie się sztywnych stereotypów, nastawień oraz lęku przed nowymi i niekonwencjonalnymi pomysłami.
 Motywacja - niezwykle istotnym elementem treningu są techniki rozbudzające motywację do podejmowania działań twórczych. W tym wypadku proponuje się porzucenie istniejących rozwiązań i podążanie za czymś nowym. Wzbudza się również motywację samoistną poprzez skłonienie uczestnika do podania powodów, dla których zajmowanie się problemami same w sobie jest ciekawe. W ten sposób można nauczyćq się sterowania własną motywacją w momencie, kiedy tylko się pojawia.
 Umiejętności społeczne - podczas treningu nie można pominąć tych umiejętności, które są niezbędne do wzajemnej współpracy poszczególnych członków grupy. Dlatego trenuje się takie sprawności jak: współdziałanie, porozumiewanie się, klimat grupowy. Bardzo ważnym elementem jest nauczenie osób uczestniczących w treningu konstruktywnej krytyki, doceniania i akceptowania pomysłów kolegów, prezentowania własnych rozwiązań na forum grupy.

Zgodnie z powyższym nasuwa się pytanie o efekty treningu twórczości w szkole. Okazuje się, że nie każdy nauczyciel znający opisane techniki potrafi rozbudzić potencjał twórczy ucznia. Bowiem oprócz wiedzy i umiejętności ważne jest pozytywne nastawienie i zaangażowanie osoby prowadzącej. Ponadto podkreśla się, że nauczyciel sam powinien być osobą twórczą. Chodzi głównie o jego pomysłowość, niekonwencjonalność, dostrzeganie i eliminowanie istniejących przeszkód w myśleniu twórczym. Dlatego też organizuje się treningi twórczego myślenia dla nauczycieli, które mają pomóc im rozwijać własną kreatywność i w ten sposób pośrednio oddziaływać na uczniów. Dzięki temu twórczy nauczyciel może dostrzec nowe, ciekawe pomysły swoich wychowanków oraz odpowiednio się do nich ustosunkować, rozpoznać zachowanie będące przejawem twórczości od ignorancji. Zamiast krytykować "dziwne" pomysły uczniów potrafi uznać je za wartościowe oraz wzmacniać je i nagradzać, ma świadomość, że poszukiwania dziecka mogą być czasem błędne i nie zawsze zakończone sukcesem. Kiedy dziecko/uczeń ma oparcie w osobie znaczącej - nauczycielu, uczy się odpowiedzialności i decydowania o zmianach w swoim zachowaniu.

Reasumując każde dziecko posiada pewien określony potencjał twórczy, a odpowiednia pomoc wychowawcza może sprzyjać wydobyciu umiejętności oraz uświadomieniu ich sobie przez młodych ludzi. Zaprezentowane powyżej metody służą stymulowaniu, wzmacnianiu oraz rozwijaniu twórczości w nauczaniu i wychowaniu, dlatego też polecam je wszystkim osobom pracującym z dziećmi i młodzieżą.

Autorka jest psychologiem, pracownikiem naukowym w Zakładzie Psychologii Ogólnej UMCS.

* Bibliografia zamieszczona przez Autorkę dostępna jest w redakcji "Remedium".



logo-z-napisem-białe