Portal psychologiczny: Instytut Psychologii Zdrowia
Czytelnia

Bez kompasu czyli płeć psychologiczna chłopców wychowywanych przez samotne matki

Elżbieta Napora

Rok: 2004
Czasopismo: Niebieska Linia
Numer: 2

Autorzy podejmujący zagadnienie tożsamości płciowej sązgodni: prawidłowa identyfikacja z płcią może przebiegać tylko wwarunkach, kiedy dziecko ma kontakt z ojcem i matką.

Dziecko wychowywane w pełnym rodzinnym środowisku wychowawczympoddawane jest oddziaływaniu wartości, symboli, którym obydwoje rodzicenadają różne znaczenia. Poddane zaś oddziaływaniu jednego z rodziców,ma ograniczone możliwości poznania specyfiki ról społecznych iznaczenia nadawanego tym rolom przez dwie różne płcie.

Tożsamość płciowa

Płeć, płciowość, tożsamość płciowa - różnorodność pojęć powodujewiele sposobów ich definiowania. Po raz pierwszy pojęcie tożsamościpłciowej wprowadziła Janet T. Spence (1984), potem uzupełnili je NancyJ. Chodorow (1978) i Carol Gilligan (1982), którzy upatrują genezętożsamości w procesie socjalizacji dziewcząt i chłopców (Mandal 1996).

Płeć psychologiczna tworzy strukturę ja, a jej ostatecznykształt uzależniony jest m.in. od różnego rodzaju identyfikacji zosobami znaczącymi, w tym przede wszystkim z rodzicem jako wzorem iosobą mającą największy wpływ na dziecko, szczególnie w okresiedzieciństwa i adolescencji.

Tożsamość płciowa to utożsamianie się z płcią męską bądźżeńską. Jej kształtowanie to złożony proces biologiczny, psychologicznyi socjologiczny.

Męskość i kobiecość według niektórych nurtów psychologii (np.psychoanalizy) wiąże się z osiągnięciem fazy genitalnej - pełnejidentyfikacji z własnym biologicznym wyposażeniem. Dziecko, rozpoznającswoją biologiczną płeć, uznaje i akceptuje w pewnym momencie fakt, żejest chłopcem lub dziewczynką. Proces ten ma rozwojową kontynuację wokresie dojrzewania i prowadzi do pełnej akceptacji własnej płciowościoraz wszystkiego, co z niej wynika, w tym późniejszych ról społecznychi rodzicielskich.

Z psychologicznego punktu widzenia proces identyfikacjipłciowej uaktywnia się w okresie dorastania, w którym poprzez stopniowewchodzenie w życie społeczne dorastający wzmacniają swoje stosunki zinnymi ludźmi, którzy poza rodzicami mogą stanowić obiektyidentyfikacji.

Rozwój płciowości człowieka jest procesem wieloetapowym,pojawiającym się już w okresie prenatalnym, obejmującym formowanie siępłci fizycznej, rozwój preferencji seksualnych i kształtowania sięsubiektywnego poczucia przynależności do konkretnej płci (Diamant, McAnulty 19951). Późniejszedoświadczenia jednostki utrwalają, modyfikują bądź zmieniają jakośćodbioru siebie w kategoriach tożsamości płciowej.

Rola rodziców

Pomimo różnorodności czynników wywierających wpływ na procesidentyfikacji z płcią i dosyć złożonego ich oddziaływania, wydaje się,że wpływ rodziców, a w szczególności ojca, jest niezaprzeczalny. Napodstawie badań można stwierdzić, że ojcowie w większym stopniu niżmatki zwracają uwagę na cechy zachowania właściwego poszczególnympłciom, wywierają większy wpływ na dziecko, aby postępowało w sposóbwłaściwy dla swojej płci (Doktór 1991)2).Natomiast matka samotnie wychowująca syna ma ograniczone możliwościoddziaływania na niego, dziecku brakuje odmiennego wzorca płci i zkonieczności wzoruje się tylko na jednym. Brak męskiego wzorca donaśladowania zmusza chłopca do tworzenia spaczonego obrazu cechmężczyzny, a tworzony wizerunek może być zabarwiony cechami kobiecymi.

Ojciec stawiając dziecku wymagania, uczy je bardziejdojrzałego sposobu zdobywania miłości - poprzez doskonalenie się.Dostarcza autorytetu, nagradza i karze, wprowadza w środowiskopozarodzinne. Jest pośrednikiem pomiędzy światem ciepłych uczuć,stworzonym przez matkę, a światem zewnętrznym, budzącym często lęk izagrożenie. Związki z nim sprzyjają formowaniu uporządkowanego obrazuświata i budowaniu "ja idealnego" zarówno u dziewcząt, jak i uchłopców. Ojciec stojący obok matki, troszczący się o rodzinę,ujawniający swój stosunek do żony, jest dla chłopców modelem płci.Także jego miłość do dzieci, zachowanie i poglądy wywierają wpływ naproces kształtowania się obrazu płci psychologicznej u syna.

Konieczność uczestnictwa ojca w procesie wychowania synów jestfaktem bezspornym. Ojciec ma bowiem do spełnienia wiele funkcjiwypływających z typowych dla mężczyzn cech zachowania się, które sąnieodzowne w wychowaniu chłopców (Pospiszyl 1980)3).

Badania

Badania były przeprowadzone w 2002 roku na populacji 72 chłopców, zczego 42, wychowywanych tylko przez matki, stanowiło grupę opisowądobraną w sposób celowy z uwzględnieniem kryterium - czasu nieobecnościojca - tj.: minimum 5 lat oraz 30 chłopców to grupa kontrolna -wychowywanych w rodzinach pełnych. Badania były prowadzone na tereniePolski południowej.

Całość zaprojektowanych badań empirycznych oparto nazałożeniu, iż dziecko wychowywane tylko przez matkę, pozbawione jestwzorca roli męskiej w sferze stosunku wobec siebie i innych. Posiadanieadekwatnego wizerunku roli chłopca będzie, wobec braku ojca,determinowane rolą kobiecą, jaką pełni wobec niego samotna matka.

Celem podjętych badań empirycznych było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

  1. Czy typ rodziny determinuje typ płci psychologicznej chłopców?
  2. Czywystępują istotne różnice pomiędzy tożsamością płciową u chłopcówwychowywanych przez samotne matki a ich rówieśnikami pochodzącymi zrodzin pełnych?
  3. Czy nasilenie cech zgodnych z płcią biologiczną wzrasta wraz z wiekiem badanych chłopców?

Badania zrealizowano przy zastosowaniu Inwentarza Płci Psychologicznej (IPP) A. Kuczyńskiej (1992)4),opracowanego na podstawie teorii i empirycznego dorobku S. L. Bem. Płećpsychologiczna (w tym cztery jej typy) pojmowana jest jako spontanicznagotowość do posługiwania się jej wymiarem w odniesieniu do siebie iświata. Określony typ płci psychologicznej to odpowiednia ilość punktówuzyskana w Skali Męskości i Kobiecości5).

W charakterystyce grupy opisowej brano pod uwagę następującezmienne: wiek życia (dominują badani w przedziale wiekowym 16-18 lat,43% wszystkich badanych osób), miejsce zamieszkania (małe miasta -45%), czas nieobecności ojca (więcej niż 10 lat - 38%). W grupiekontrolnej dominowali chłopcy w wieku 16-18 lat (53%), zamieszkujący nawsi - 60% i wychowywani przez obydwoje rodziców przynajmniej przez 16do 18 lat.

Obraz męskości

Analiza uzyskanych wyników pozwoliła dostrzec różnice pomiędzybadanymi grupami chłopców oraz cechy charakterystyczne u chłopcówwychowywanych przez samotne matki.

Porównanie średnich wartości (M) dla skal płciowości pokazuje,że najwyższe wyniki w IPP i bardziej zbliżone do siebie uzyskalichłopcy z grupy kontrolnej - wychowywani w rodzinach pełnych (SK M =49,80; dla SM M = 49,50). Natomiast wartości odchyleń standardowychukazują różnicę w obydwu badanych grupach. W grupie opisowej zarówno wSkali Kobiecości, jak i Męskości występują duże wahania w uzyskanychwynikach, co może oznaczać, że chłopcy przeceniają wartości niektórychcech męskich, pomijając i niedoceniając inne. Obraz męskości jestniezdecydowany i mało klarowny. W grupie kontrolnej natomiast wartościodchylenia są niższe i bardziej zbliżone do siebie, a badani opisująsiebie w sposób bardziej zdecydowany z umiejętnością dostrzeganiajednorodnych cech tworzących obraz męskości.

Wyniki z tabeli 2. ujawniają różnice istotne statystyczniepomiędzy dwoma rodzajami płci psychologicznej: kobiecy mężczyzna i typandrogyniczny. Z danych wynika, że chłopcy wychowywani przez samotnematki i nie posiadający wzoru męskości dla identyfikacji płciowej,istotnie częściej charakteryzują siebie przymiotami kobiecymi,posiadając więcej cech ze Skali Kobiecości. Chłopcy poddanioddziaływaniu tylko matki, posługują się częściej wymiarem kobiecości wpłci psychologicznej zarówno w stosunku do siebie, jak i świata.

Z poznawczego punktu widzenia interesujący jest rozkładwyników dla płci psychologicznej i nasilenia cech psychicznych dla niejw zależności od wieku badanych chłopców. Zależności pomiędzy wiekiembadanych chłopców a dominowaniem płci psychologicznej odzwierciedlatabela 3. (Do analizy posłużyli chłopcy w wieku 15-17 lat w zestawieniuz badanymi z przedziału 18-20 lat, porównywano wartości wewnątrz grup ipomiędzy nimi).

Przedstawione wyniki pokazują, że w okresie intensywnegodojrzewania psychicznego w grupie opisowej chłopców dominują cechypsychologicznej płci kobiecej oraz typu nieokreślony seksualnie. Tenostatni typ dominuje zarówno u chłopców z grupy opisowej, jak ikontrolnej. Otrzymane wartości wskazują różnice istotne statystycznie wzakresie dwóch płci psychologicznych: kobiecy mężczyzna i typandrogyniczny, potwierdzając wcześniejszą analizę. Zestawioneporównanie dla badanych chłopców w późnej adolescencji wyraźniesugeruje różnice w danych procentowych. Ujawnia tendencję w zmianiedominowania cech przynależnych do kobiecości na korzyść cechcharakteryzujących psychologiczną płeć: męski mężczyzna iandrogyniczny. Wyróżniony okres życia badanych zamyka etapkształtowania się tożsamości płciowej, a następny etap w rozwoju będziete cechy utrwalał. Taka zmiana orientacji na korzyść płci zgodnej zpłcią biologiczną jest możliwa dzięki licznym kontaktom chłopców zrówieśnikami, autorytetami.

Wnioski

  • Typ rodziny samotnej matki i specyfika jej funkcjonowaniapowoduje u dojrzewających chłopców, trudności w prawidłowejidentyfikacji płci psychologicznej zgodnej z płcią biologiczną. Chłopcyczęściej dostrzegają u siebie cechy kulturowo przynależne do kobietyaniżeli do mężczyzny.
  • Badani we wczesnym okresieadolescencji (15.-17. rok życia) są bardziej kobiecy niż pod koniecokresu dojrzewania. Zakres cech kobiecych przejawia się m.in. wuczuciowości, wrażliwości na potrzeby innych, łagodności, dbałości oswój wygląd, stereotypowo przypisywanych płci żeńskiej. Okresdojrzewania chłopców jest czasem, kiedy nie ma jeszcze ostatecznejidentyfikacji z płcią.
  • Dane charakteryzujące starszychchłopców w wieku 18-20 lat wyraźnie wskazują na skierowanie swojejpsychologicznej orientacji płciowej w stronę psychologicznej płcimęskiej (42,9%); zmniejsza się również odsetek osób nieokreślonychseksualnie, (28,6%; gdy w grupie adolescentów 40%) oraz na androgynięprzejawiającą się w niezależności i opiekuńczości, zwiększającefektywność funkcjonowania dorosłego mężczyzny. Zdecydowanie malejeodsetek chłopców z psychologiczną płcią kobiecą (grupa chłopców wewczesnej adolescencji - 40%, w późnej - 7,14%). Badani dostrzegają wswoim obrazie cechy męskości, takie jak: pewność siebie, skłonność doryzyka, niezależność oraz dominowanie i otwartość na świat zdarzeńzewnętrznych.

1) Diamant L., Mc Anulty R. D. (1995).The psychology of sexual orientation, behavior and identyti.Westport/London: Greenwood Press.

2) Doktór, T. (1991). Nieobecni ojcowie.
Psychologiczne konsekwencje braku udziału ojca w wychowaniu. "Nowiny Psychologiczne" nr 3-4.

3) Pospiszyl, K. (1980). Ojciec a rozwój dziecka. Warszawa: WP.

4) Kuczyńska, A. (1992). Płećpsychologiczna. Podstawy teoretyczne, dane empiryczne oraz narzędziapomiaru. "Przegląd Psychologiczny", nr 2.

5) Skalę Męskości tworzą m.in.cechy: dominujący, niezależny, rywalizujący, nastawiony na sukces,łatwo podejmujący decyzję, pewny siebie, samowystarczalny, otwarty naświat zdarzeń zewnętrznych. Skalę Kobiecości tworzą m.in. cechy:wrażliwy, troskliwy, łagodny, gospodarny, czuły, wrażliwy na potrzebyinnych, zdolny do poświęceń, delikatny, naiwny.

6) Bem, S. L. (1994). Androgynia psychiczna a tożsamość płciowa[w:] Zimbardo, P. G., Floyd, L. R. Psychologia i życie. Warszawa: PWN.



logo-z-napisem-białe