Sabina Nikodemska

Obraz siebie jest elementem struktury osobowości pełniącym funkcję jej integracji i stabilizacji, zapewnia trwałość i powtarzalność naszych zachowań i działań. Regulacyjna rola struktury Ja wiąże się przede wszystkim z faktem, że stanowi ona źródło ocen dotyczących własnych możliwości. Ocena samego siebie jest ważnym czynnikiem samoakceptacji, determinuje stosunek człowieka do samego siebie, jest nie tylko niezbędnym regulatorem zachowania się, integracji i stabilizacji, ale stanowi ponadto podstawowe źródło motywacji, zwłaszcza w podejmowaniu działań na rzecz podtrzymania i rozwoju własnej osoby Ekspansja własnego Ja realizuje się także przez zwiększenie zakresu kontroli nad otoczeniem, umacnianie samokontroli oraz podwyższanie poczucia własnej wartości.
Wychodząc od powyższych założeń, niezwykle istotne wydaje się obserwowanie zmian zachodzących w obszarze struktury Ja i obrazie siebie u osób uzależnionych od alkoholu, korzystających z profesjonalnej pomocy psychologicznej. W 2002 roku Instytut Psychologii Zdrowia zrealizował program badawczy będący próbą empirycznej eksploracji i opisu tej problematyki. W badaniach uczestniczyli pacjenci placówek lecznictwa odwykowego, zebrano wstępne dane pozwalające na psychologiczną charakterystykę funkcji regulacyjnych w strukturze "Ja" osób uzależnionych od alkoholu. Celem tych badań była próba dokonania analizy specyficznych cech obrazu siebie i potrzeb rozwojowych osób uzależnionych. Ponadto śledzenie dynamiki zmiany w zakresie sądów poznawczych i emocjonalnych odniesień w stosunku do siebie osoby uzależnionej przed rozpoczęciem terapii i po jej zakończeniu. Istotne wydawało się również poznanie specyfiki najczęściej stosowanych strategii radzenia sobie ze stresem i ich uwarunkowań osobowościowych. Projektując badania poszukiwano odpowiedzi na pytania:
· Czy osoby uzależnione od alkoholu cechuje specyficzny profil osobowościowy na podstawowych wymiarach tj: ekstrawersja, neurotyzm, otwartość, ugodowość, sumienność
· Jaki jest obraz siebie osoby uzależnionej od alkoholu w momencie pierwszego kontaktu z placówką (sądy poznawcze i emocjonalne odniesienia do siebie)
· Jaka jest struktura podstawowych potrzeb psychologicznych
· W jakim kierunku rozwija się motywacja do podejmowana zmiany
· Jakie są dominujące strategie radzenia sobie ze stresem u osób uzależnionych i czy są one zależne od specyfiki struktury "ja"
· Czy po zakończeniu Podstawowego Programu Terapii Uzależnienia zachodzą istotne zmiany w obrazie siebie, strukturze potrzeb rozwojowych i strategiach radzenia sobie ze stresem.
W badaniach uczestniczyły osoby zakwalifikowane na leczenie w placówkach lecznictwa odwykowego, w stosunku, do których zdiagnozowano uzależnienie od alkoholu. Pacjent wypełniał komplet kwestionariuszy i ankietę informacyjną w pierwszym tygodniu leczenia. Drugi komplet kwestionariuszy pacjent wypełniał po zakończeniu Podstawowego Programu Terapii.
W badaniach wykorzystano metody ankietowe i kwestionariuszowe, m.in.: Test Przymiotnikowy ACL H.G.Gougha i R.Heillbrune’a (Adjectiv Check List), Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCreae w polskiej adaptacji B.Zawadzkiego, J.Strelaua, P.Szczepanika i M.Śliwińskiej oraz Kwestionariusz Stylu Radzenia Sobie ze Stresem R.Moosa.
Grupę badaną stanowiło 180 osób, które rozpoczynały Podstawowy Program Terapii Uzależnienia w placówkach lecznictwa odwykowego na terenie całego kraju. Charakterystyki demograficzne badanej grupy nie różniły się istotnie od statystyk, opisujących osoby uzależnione zgłaszające się na terapię. Wśród badanych, najbardziej liczną grupą byli pacjenci w wieku 40 - 50 lat (35,2%), ponad połowa pacjentów jest w związku małżeńskim, najwięcej pacjentów ma wykształcenie średnie (41,1%), co trzecia osoba - wykształcenie zawodowe, pozostali wykształcenie wyższe (11,7%) i podstawowe (12,2%). Warto podkreślić, że co trzecia osoba w badanej grupie jest bezrobotna, mniej niż 20% ankietowanych jest zatrudnionych na etacie.
Z innych ważnych cech socjo-demograficznych, braliśmy pod uwagę między innymi czas trwania choroby. W badanej grupie dominowali pacjenci, u których pierwsze objawy uzależnienia wystąpiły ponad 10 lat temu (60%), 45% z nich korzystało wcześniej z jakiejś formy leczenia, 94% w momencie badania utrzymywało abstynencję a około 60% oprócz profesjonalnej pomocy w placówce korzystało ze spotkań AA (z nich przynajmniej 70% ankietowanych, przez co najmniej dwie godziny w tygodniu). Ważną zmienną, było także nasilenie problemów społecznych. Pytaliśmy o problemy, które mogły pojawiać się w pracy, w kontaktach z innymi ludźmi, o problemy rodzinne, finansowe, konflikty z prawem i stosowanie przemocy. Badani jako najbardziej dotkliwe odczuwali problemy rodzinne, problemy w pracy oraz wiążące się z tym problemy finansowe.



Inwentarz Osobowości NEO-FFI zastosowany w badaniach w swoich założeniach teoretycznych odwołuje się do Modelu Wielkiej Piątki, który stosunkowo niedawno pojawił się w myśli psychologicznej. Autorzy modelu Costa i McCrea zaprezentowali pierwsze publikacje na temat tej koncepcji na początku lat dziewięćdziesiątych. Koncepcja ta wywodzi się z czynnikowej teorii osobowości Cattela oraz nawiązuje do pomysłu Eysencka, aby opisywać osobowość na jak najmniejszej liczbie wymiarów. Eysenck za trzy kluczowe wymiary uznawał ekstrawersję, neurotyczność i psychotyczność. Autorzy modelu Wielkiej Piątki uznali, że osobowość można lepiej opisać na pięciu zasadniczych wymiarach. Pierwszy z nich jest neurotyczność, rozumiana nieco inaczej niż przez Eysencka, gdyż w niej mieści się przede wszystkim przystosowanie emocjonalne, umiejętność radzenia sobie ze stresem, umiejętność regulowania własnych emocji, pewna umiejętność kontrolowania swoich impulsów i zdolność do tego, żeby radzić sobie z sytuacjami trudnymi - wymiar ten charakteryzowany jest w większym stopniu na wymiarze osoby zdrowej a nie osoby z zaburzeniami, jak postulował Eysenck. Drugim istotnym i kluczowym wymiarem jest ekstrawersja, która odpowiada za ilość i jakość kontaktów interpersonalnych, za ciepło, życzliwość, otwartość w stosunku do innych ludzi, umiejętność zaufania innym. Trzeci wymiar, otwartość, opisuje ukierunkowanie osoby na poszukiwanie nowych doświadczeń i poszerzanie swojego doświadczenia. Wymiar ten jest silnie związany ze sferą poznawczą, intelektualną. Czwarty wymiar, ugodowość, również opisuje jakość relacji interpersonalnych: umiejętność wchodzenia w kontakty interpersonalne, nastawienie do rozwiązywania sytuacji konfliktowych, a więc umiejętność łagodzenia napięć, powściągania swojej agresywności, umiejętność skutecznego rozwiązywania konfliktu. Ostatnim z wymiarów jest sumienność, która opisuje nastawienie osoby do zadania, do wyzwań, jakie stawia przed nią życie, również do pracy. To jest także wymiar, który odzwierciedla aspekt wewnętrznej motywacji.



W badanej grupie czynnikiem wyraźnie różnicującym był wysoki poziom neurotyzmu. Pozostałe czynniki Wielkiej Piątki przyjmowały wyniki nieodległe od średniej w polskiej populacji, na której był standaryzowany kwestionariusz NEO-FFI. Wysoki wynik w skali neurotyzmu może oznaczać w tym przypadku tendencję do reagowania napięciem, strachem, nerwowością, skłonność do martwienia się, także reagowanie agresją na wrogość. Osoby o wysokim poziomie neurotyczności charakteryzują się tendencją do doświadczania gniewu, irytacji, odczuwają skłonności depresyjne w kierunku przeżywania poczucia winy, smutku, bezradności, samotności. W tym wymiarze mieści się także pewna niezdolność do regulowania swoich pragnień, popędów, nadwrażliwość, podatność na stres, niezdolność do zmagania się z nim oraz tendencja do przeżywania poczucia bezradności. W tym wymiarze mieści się także nadmierny samokrytycyzm w stosunku do siebie.
Pozostałe czynniki, które w mniejszym stopniu wyróżniają pacjentów lecznictwa odwykowego, to podwyższona ekstrawersja, oraz niższe wyniki w ugodowości i sumienności. Badaną grupę pacjentów można zatem określić jako osoby o mniejszym niż przeciętnie zaufaniu w stosunku do innych ludzi, którym trudno jest reagować na konflikty, a także takie, które mają mniejszą motywację, którym jest trudniej wytrwać w podjętych postanowieniach, angażować się w realizację wyznaczonego sobie celu.
Próbowano również przyjrzeć się zależnościom i relacjom, jakie wymiary Modelu Wielkiej Piątki mają z innymi obserwowanymi zmiennymi. Nie ma istotnej zależności pomiędzy czasem rozpoczęcia choroby a wymiarami osobowości wg koncepcji Costy i McCrea. Także poszukiwanie wsparcia w samopomocowych grupach AA nie różnicowało osób o zmiennym nasileniu badanych cech. Pacjentów pierwszorazowych charakteryzował znacząco wyższy (istotny statystycznie na poziomie istotności 0,0284) wynik na skali sumienności. Ocena swojego stanu zdrowia jest natomiast silnie powiązana z czynnikami osobowościowymi - poziomem neurotyzmu, ekstrawersji i sumienności.



Interesujące okazały się zależności między poziomem cech osobowościowych mierzonych Inwentarzem NEO-FFI a nasileniem problemów społecznych postrzeganych jako wyjątkowo dotkliwe. Badani o wysokim neurotyzmie deklarowali większe nasilenie problemów w pracy, a także w rodzinie. W profilu osób o wyższej ekstrawersji wyraźne jest mniej problemów w relacjach rodzinnych i w mniejszym stopniu doświadczają oni problemów finansowych. Wysoka ugodowość korelowała z mniejszymi kłopotami w rodzinie oraz w relacjach z innymi ludźmi, a także z mniejszym nasileniem konfliktów z prawem i stosowaniem przemocy, natomiast wysoka sumienność istotnie koreluje z mniejszym nasileniem problemów finansowych, nasileniem problemów z pracą i w stosunkach z innymi ludźmi.



Obraz siebie pacjentów przed rozpoczęciem terapii opisywany była na wymiarach Testu Przymiotnikowego ACL. Okazało się, że we wszystkich trzech sferach - stosunku do samego siebie oraz w sferze emocjonalnej i kontaktów społecznych - Ja realne pacjentów wykazuje charakterystyczne tendencje. W stosunku do samego siebie można dostrzec zasadniczo negatywny obraz siebie, dużą rozbieżność między Ja realnym i Ja idealnym, pesymistyczne nastawienie do życia, brak wiary w siebie i zaufania do siebie. W sferze emocji badani opisywali siebie jako osoby o wysokim poziomie lęku, silnym poczuciu winy, znacznej chwiejności i zmienności emocjonalnej, skłonności do ulegania negatywnym emocjom oraz obawom przed zaangażowaniem emocjonalnym. Swoje kontakty społeczne uczestnicy badania charakteryzowali, jako cechujące się wrogością wobec innych, nadwrażliwością interpersonalną, postawą obronną oraz trudnościami w przystosowaniu. Szczególnie wysoki poziom w profilu ACL wykazywały zmienne: negatywny obraz siebie, potrzeba wsparcia, potrzeba podporządkowania się. Natomiast niski poziom widoczny był na wymiarach: umiejętność dostrzegania w sobie pozytywnych cech, potrzeba zrozumienia siebie i innych, integracja osobowościowa, wewnętrzna siła.
Wyniki pomiaru Testem Przymiotnikowym ACL pozwoliły na ujawnienie, jakie cechy pacjenci chcieliby zmienić, a jakie nie. Największa motywacja do zmiany pojawia się w następujących sferach: potrzeba zmniejszenia dystansu między realnym i idealnym obrazem siebie (z tej rozbieżności wynika pewna motywacja do pracy nad sobą i zmiany); zwiększenie zaufania do samego siebie; wzmocnienie wytrwałości w dążeniu do zmiany; poprawa integracji Ja i wzmocnienie swojego "Dorosłego"; dążenie do większego uporządkowania i racjonalności; rozwój umiejętności warunkujących pozytywne społeczne przystosowanie oraz wzmocnienie wewnętrznej motywacji i potrzeby osiągnięć. Ciekawe okazały się analizy prowadzące do odpowiedzi na pytanie: czego pacjenci lecznictwa odwykowego nie chcieliby w sobie zmieniać, jakie swoje cechy wartościują pozytywnie. Osoby uczestniczące w badaniu chciałyby pozostawić niezmieniony dystans między sobą i światem, poczucie swojej autonomii, a także poziom agresji, poziom samokontroli. Nie pragną także rozwijać krytycyzmu w stosunku do samego siebie. Są to jak wiadomo cechy, które w toku terapii odwykowej wymagają intensywnej pracy, gdyż są istotnymi elementami mechanizmów uzależnienia.
Opis, w jaki sposób pacjenci odwykowi radzą sobie z sytuacją trudną oparte zostały na koncepcji Lazarusa, Folkmana i Moosa, którzy wyróżniali dwa ukierunkowania radzenia sobie ze stresem: nastawienie na problem albo na przeżywane emocje, a także dwie modalności radzenia sobie: strategie poznawcze i strategie behawioralne.



Pacjenci uczestniczący w badaniu stosują w największym stopniu takie strategie, jak: analiza logiczna, pozytywne przewartościowanie, kierowane wsparcie, rozwiązywanie problemów oraz zastępcze wzmocnienia, a w mniejszym stopniu - unikanie poznawcze, rezygnację i wyładowanie emocjonalne.



Zestawiając strategie radzenia sobie ze stresem z czynnikami modelu osobowości Wielkiej Piątki dostrzegamy, że nastawienie na rozwiązanie problemu koreluje z wysoką ekstrawersją i niskim neurotyzmem, wysoki poziom otwartości wiąże się z preferowaniem takich strategii jak logiczna analiza problemu oraz poszukiwanie wzmocnień zastępczych; ugodowość związana jest z nastawieniem na rozwiązanie problemu i na poszukiwanie wsparcia, natomiast sumienność nie koreluje istotnie z żadną preferowaną strategią radzenia sobie ze stresem.
Nie istnieją zależności między stosowaniem strategii radzenia sobie ze stresem a czasem trwania problemów alkoholowych, wielokrotnością korzystania z pomocy w placówce lecznictwa odwykowego ani z zaangażowaniem we wspólnotę AA. Również nie ma związku między preferowanymi strategiami radzenia sobie a subiektywną oceną własnego zdrowia. Natomiast wyładowanie emocjonalne jako strategia radzenia sobie ze stresem wiąże się z doświadczeniem większych problemów w kontaktach z ludźmi, w rodzinie oraz konfliktów z prawem, natomiast strategia - nastawienie rozwiązywanie problemów - z mniejszymi kłopotami finansowymi.



Zaprezentowane wyniki badań, pozwalają wyciągnąć następujące wnioski na temat uzależnionych pacjentów na początku terapii: cechuje ich wysoki poziom neurotyzmu i niski poziom sumienności, ich obraz siebie jest negatywny i charakteryzuje się dużą rozbieżnością między Ja-realnym a Ja-idealnym; motywacja do pracy nad sobą i do zmiany w mniejszym stopniu uwzględnia czynniki, które są istotnymi elementami mechanizmów uzależnienia. W sposobach radzenia sobie z sytuacją trudną u pacjentów uzależnionych od alkoholu dominują strategie poznawcze ukierunkowane na rozwiązanie problemu, a preferowane strategie warunkowane są w większym stopniu czynnikami osobowościowymi niż czynnikami sytuacyjnymi (na przykład przebiegiem choroby).

Autorka jest kierownikiem Działu Badań i Informacji Naukowej Instytutu Psychologii Zdrowia.