Sabina Nikodemska

Wstęp

Instytut Psychologii Zdrowia od wielu lat realizuje projekty badawcze poświęcone problematyce psychologii zdrowia i uzależnień. Główne nurty badawcze koncentrują się wokół problemu rozpowszechnienia używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych w różnych populacjach, funkcjonowania psychospołecznego osób uzależnionych i członków ich rodzin, efektywności oddziaływań terapeutycznych oraz kompetencji i potrzeb rozwojowych osób zajmujących się pomaganiem. Prowadzone badania mają charakter makro - kiedy obejmują duże populacje ogólnopolskie - np. badania efektywności oddziaływań terapeutycznych podejmowanych w placówkach leczenia uzależnień na terenie całego kraju lub badania o charakterze epidemiologicznym, związane z rozpowszechnieniem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych w środowiskach akademickich. Inne projekty realizowane przez zespół Instytutu mają charakter mikro, ich celem jest przede wszystkim diagnoza różnorodnych zjawisk społecznych i ich konsekwencji w środowiskach lokalnych oraz często poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakie zasoby posiada dana społeczność by tym problemom przeciwdziałać i bardziej efektywnie radzić sobie z nimi w przyszłości. Ważnym aspektem tego rodzaju badań jest ich użyteczność w praktyce - ukierunkowanie na poszukiwanie bardziej skutecznych rozwiązań proceduralnych. Badania diagnozujące rozmiary zjawisk, ich konsekwencje i efektywność podejmowanych działań, to zwykle pierwszy etap większego projektu realizowanego przez podmiot zlecający (najczęściej Urzędy Gminne lub Gminne Komisje ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych). Dają odpowiedź na pytania jak jest, co pozwala bardziej precyzyjnie w stosunku do potrzeb danej społeczności planować efektywne rozwiązania lub przyszłe działania.
Od 2000 roku zespół Instytutu Psychologii Zdrowia zaangażowany został w kilka tego rodzaju przedsięwzięć. Do najciekawszych należały projekty:
· diagnozujące rozmiary zjawiska przemocy domowej wśród dzieci i dorosłych oraz efektywność podejmowanych w związku z tym problemem działań na terenie gminy Warszawa - Włochy,
· opisujące populację dzieci mieszkających na terenie Gminy Warszawa Ursynów, wychowujących się w rodzinach alkoholowych i ich potrzeby w kontekście rozwijającego się na terenie tej gminy systemu pomocy interdyscyplinarnej dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych
· oraz program ewaluacji efektów oddziaływań profilaktycznych podejmowanych w stosunku do studentów Wrocławia.
Artykuł ten opisuje założenia i prezentuje najciekawsze wyniki z dwu wymienionych programów badawczych.

Przemoc domowa - jak jej zapobiegać?

Gmina Warszawa Włochy od wielu lat utrzymuje bliskie kontakty z Ogólnopolskim Pogotowiem dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia", jedną z placówek Instytutu Psychologii Zdrowia. Wcześniejsze doświadczenia Pogotowia obejmowały udzielanie bezpośredniej pomocy dla mieszkańców Gminy uwikłanych w przemoc domową a także planowanie i realizację rozmaitych programów szkoleniowych.

Główne założenia projektu

Planując współpracę na rok 2000 wspólnie doszliśmy do wniosku, że dalsze działania adresowane do mieszkańców i władz gminy wymagają ich uporządkowania oraz osadzenia w realiach istniejących w tym środowisku lokalnym, a planowanie i realizacja kolejnych przedsięwzięć ukierunkowanych na przeciwdziałanie przemocy w rodzinie powinno zostać poprzedzone poznaniem specyfiki przedmiotu tych działań. W taki sposób powstał projekt oparty na następujących założeniach:
· Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem obecnym w życiu tej społeczności lokalnej
· Przemoc w rodzinie powinna być zatrzymana bowiem powoduje cierpienie i ból oraz pogarsza jakość życia społecznego ograniczaj jego rozwój
· Straty wynikające z tego powodu występują zarówno w człowieku (uszkodzenia fizyczne i psychiczne), jak i w strukturze społeczności
· Przemoc w rodzinie jest na tyle trudnym, skomplikowanym i wieloobszarowym zjawiskiem, że niezbędne jest podejście wielodyscyplinarne, dlatego rozwiązania o charakterze systemowym wydają się być sensowną alternatywą
Dalsze działania zmierzające w kierunku przeciwdziałania przemocy powinny być wynikiem rzetelnej analizy zarówno jego rozmiarów jak i zidentyfikowanych potrzeb
Nakłady ludzkie i finansowe na przeciwdziałanie przemocy w rodzinie powinny być zaplanowane tak, aby zostały efektywnie wykorzystywane z możliwością ewaluacji wyników.
Opisywany projekt składał się z dwu etapów:
1. Diagnozy rozmiarów zjawiska i stanu zasobów istniejących w gminie
2. Realizacji lokalnego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie

ETAP I. DIAGNOZA ROZMIARÓW ZJAWISKA I STANU ZASOBÓW ISTNIEJĄCYCH W GMINIE



ETAP II. REALIZACJA LOKALNEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE



Uwzględniając obiektywne trudności w badaniu rozmiarów zjawiska przemocy (różnorodność kryteriów, niedostateczne narzędzia badawcze, kontrowersyjne metodologie, itp.) podjęliśmy decyzję o tym, że o rozmiarach zjawiska będziemy wnioskować na podstawie informacji dotyczących:
· zarejestrowanych (przez różne lokalne służby społeczne), skutków przemocy w rodzinie w obszarach takich jak zdrowie, prawo, edukacja i wychowanie, kultura, życie społeczne, itp.
· postaw i doświadczeń różnych grup społecznych w zakresie rozpoznania, tolerowania i reagowania na przemoc w rodzinie.
Wyniki badań wraz z wnioskami płynącymi z analizy zasobów (ludzie i instytucje) pomocnych w radzeniu sobie z przemocą stanowiły punkt wyjścia do wypracowania dalszej polityki społecznej gminy, uruchomienia właściwych kampanii informacyjnych, działań profilaktycznych i szkoleniowych.

Kto uczestniczył w badaniach?

Uczniowie
W badaniu uczestniczyło 1088 uczniów wszystkich gimnazjów i szkół średnich na terenie gminy z wykorzystaniem specjalnie skonstruowanej ankiety z pytaniami dotyczącymi skali zjawiska i form przemocy Badania przeprowadzone były w ramach jednej jednostki lekcyjnej przez przygotowanych do tego ankieterów. Było to anonimowe badanie audytoryjne, trwające maksimum jedną godzinę lekcyjną.

Rodzice
Badanie rodziców wszystkich uczniów gimnazjów i szkół średnich na terenie gminy zostało zrealizowana na grupie 1011 osób (90% wszystkich rodziców badanych uczniów) z wykorzystaniem ankiety z pytaniami dotyczącymi skali zjawiska, form przemocy, postaw wobec przemocy i świadomości dotyczącej możliwości uzyskania pomocy. Badanie miało charakter anonimowy, audytoryjny, zrealizowane zostało przez odpowiednio przygotowanych ankieterów w trakcie zebrań rodzicielskich w szkole.

Nauczyciele
W projekcie uczestniczyło 56 nauczycieli wszystkich gimnazjów i szkół średnich na terenie gminy. Pytania ankiety dotyczyły skali zjawiska i form przemocy, postaw wobec przemocy i świadomości dotyczącej możliwości uzyskania pomocy i wsparcia ze strony innych instytucji społecznych Zrealizowano anonimowe badanie indywidualne - odpowiednio poinstruowani nauczyciele sami wypełniali ankiety i przekazywali ankieterom, z zachowaniem procedur chroniących ich anonimowość.

Mieszkańcy gminy
Badanie postaw i opinii społecznej oraz epidemiologii zjawiska przemocy domowej przeprowadzono wśród mieszkańców gminy Warszawa Włochy. Tę część projektu zrealizował CBOS w dniach na reprezentatywnej 400 osobowej grupie dorosłych mieszkańców gminy. Badanie przeprowadzono metodą wywiadu kwestionariuszowego face-to-face pt. "Opinie mieszkańców gminy Włochy na temat przemocy w rodzinie".

Służby społeczne
W badaniu postaw służb społecznych wobec problemu przemocy domowej oraz poczucia kompetencji w sytuacjach wymagających udzielenia pomocy uczestniczyli:
· Pedagogowie szkolni i wychowawcy
· Policja
· Służba zdrowia
· Pomoc społeczna
Łącznie było to 98 osób, które z racji pracy zawodowej stykają się z osobami doznającymi przemocy.

Podstawowe wnioski z badań

Przemoc - skala i rozmiary zjawiska
Problem przemocy domowej dotyka około 600 rodzin zamieszkujących teren gminy Warszawa-Włochy. Co trzeci dorosły mieszkaniec miał do czynienia w swoim dotychczasowym doświadczeniu ze zjawiskiem przemocy domowej. Aktualnie około 2% badanych stwierdza, że w ich rodzinie występuje przemoc we wszystkich jej formach i przejawach. Najczęstsze przejawy przemocy domowej to obrzucanie wyzwiskami i obelgami, szarpanie i popychanie, jedna osoba na dwadzieścia doświadcza przemocy fizycznej (bicia - 5%). Odsetki doświadczających przemocy mieszkańców gminy Warszawa-Włochy są nieco niższe niż szacowane dla całej populacji polskiej (przemoc to problem około 30% rodzin miejskich - Włochy 20%, 9% Polek wg CBOS jest bitych przez swoich partnerów - Włochy 5%).
Blisko połowa dokonywanych aktów przemocy ma związek z alkoholem. Pod wpływem alkoholu najczęściej dochodzi do szantażu pieniędzmi. Alkohol towarzyszy przemocy zwłaszcza w sytuacjach skrajnych takich jak policzkowanie czy bicie. Warto jednak zauważyć również, że wielokrotne akty przemocy dokonywane są na "trzeźwo". Trzy czwarte aktów przemocy dotyka kobiet ze strony ich partnerów, dwie na pięć sytuacji przemocy zwróconych jest na dziecko. W każdej dwudziestosobowej klasie szkolnej jest przynajmniej jedno dziecko, które poważnie doświadcza przemocy fizycznej i jedno lub dwoje, które spotyka w domu przemoc emocjonalna. Około 80% rodziców przyznaje się do stosowania przemocy emocjonalnej jako wychowawczego środka nacisku, 30% do stosowania przemocy fizycznej.

Postawy wobec przemocy
Ogólna deklaracja badanych mieszkańców Włoch wskazuje, że są oni przeciwnikami przemocy w rodzinie. Zdecydowana większość - 87% nie zgadza się z poglądem, że istnieją okoliczności usprawiedliwiające przemoc w rodzinie. Większość badanych, mimo iż deklarują się jako przeciwnicy przemocy, pozostaje wobec różnych aktów przemocy obojętna "jest to niewłaściwe zachowanie, ale nie przemoc", czy nawet je toleruje "są okoliczności, które usprawiedliwiają takie zachowanie". Próg obojętności zostaje przekroczony wówczas, gdy stosowanie przemocy staje się czynnością powtarzalną
Co piąty dorosły mieszkaniec Włoch w mniejszym, lub większym stopniu zgadza się z poglądem, że bite kobiety są współodpowiedzialne za przemoc w rodzinie (21% mieszkańców Włoch; 14% dorosłych Polaków). Blisko połowa dorosłych mieszkańców gminy będących rodzicami nastoletnich dzieci - 48% uznaje, że rodzice mają prawo karać dziecko w każdy sposób, który w ich subiektywnej ocenie uznają za słuszny. Dzieci znacznie częściej niż rodzice akceptują stosowanie kar fizycznych przez rodziców. Bicie stanowi według dzieci normalną formę oddziaływań wychowawczych rodziców.

Służby społeczne gminy włochy o przemocy w rodzinie
Nauczyciele prezentują bardziej radykalne niż rodzice postawy względem karania dzieci. Trzy czwarte nauczycieli nie daje prawa rodzicom do karania dzieci w każdy uznany przez nich za stosowny sposób.
45% nauczycieli przekonanych o słuszności domagania się posłuszeństwa na wszelkie sposoby, jest jednocześnie przekonanych, że w ich szkole nie ma dzieci doświadczających przemocy!
Policja zarejestrowała w 2000 roku tylko 57 spraw dotyczących przemocy w rodzinie. Ośrodek Pomocy Społecznej na terenie gminy objął opieką w latach 1996 - 2000 tylko 47 środowisk, w których stwierdzono przemoc domową. Pięć funkcjonujących na terenie gminy poradni służby zdrowia nie prowadzi rejestru przypadków, gdzie chorzy leczeni byli na skutek pobicia. Tylko 28% badanych twierdzi, że gdy spotyka się w swojej pracy zawodowej z przypadkami krzywdzenia dziecka zawsze podejmuje interwencję. Nieco więcej niż drugie tyle respondentów - 32% przyznaje, że interwencji nie podejmuje nigdy. Najbardziej skłonni do działania są pracownicy socjalni i strażnicy miejscy, natomiast blisko połowa ankietowanych pracowników służby zdrowia nigdy nie podjęła żadnego działania w takich okolicznościach. Duże zróżnicowanie można zaobserwować w grupie pracowników policji - część z nich interweniuje zawsze - 38%, część tylko czasami - 27%, ale co czwarty policjant podaje, że mimo znanych faktów, nie interweniuje w ogóle - 23%.

Jak mieszkańcy gminy radzą sobie z problemem przemocy
Większość badanych dorosłych mieszkańców Włoch nie orientuje się, jakie istnieją na terenie gminy instytucje zajmujące się przeciwdziałaniem przemocy. O żadnych formach przeciwdziałania przemocy nie słyszało 61% badanych. Aż 43% badanych nauczycieli nie potrafi wskazać ani osób ani instytucji, które mogą być pomocne w radzeniu sobie z przemocą domową. Zdecydowana większość badanych gimnazjalistów szuka wsparcia i pomocy w pierwszej kolejności u drugiego rodzica, lub kogoś bliskiego z dalszej rodziny. Co trzeci nastolatek zwróciłby się ze swoimi problemami do zaprzyjaźnionego rówieśnika. Najmniejszym zaufaniem cieszą się takich sytuacjach autorytety formalne - pedagog szkolny, nauczyciel, ksiądz. Dla dorosłych dużo większe znaczenie odgrywają autorytety formalne. Co czwarty rodzic szukałby pomocy u nauczyciela czy wychowawcy, co trzeci zwróciłby się ze swoimi problemami do pedagoga, psychologa szkolnego.

Efekt diagnozy - planowane kierunki działania:

· Interwencja w rodzinach dotkniętych przemocą a zwłaszcza w rodzinach alkoholowych
· Edukacja nastawiona na zmianę postaw wobec przemocy
· Dalsze badanie skutków przemocy głównie przez służbę zdrowia.
· Profilaktyka przemocy
· Nabywanie umiejętności diagnozowania, interwencji i monitorowania
· Tworzenie dobrze działającego systemu informacji i współpracy służb.
Jak skutecznie pomagać dzieciom z rodzin alkoholowych?
Jesienią 2002 roku Instytut Psychologii Zdrowia zrealizował na zlecenie jednej z większych warszawskich gmin - gminy Warszawa Ursynów, projekt badawczy "System interdyscyplinarnej pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych". Jego głównym celem była analiza i diagnoza stanu zasobów gminy w zakresie rozwiązywania problemów i pomocy dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych. Uzyskane wyniki miały posłużyć rozwinięciu na terenie gminy systemu interdyscyplinarnej pomocy dla tej populacji dzieci oraz wypracowaniu zbiorów procedur dotyczących postępowania w określonych przypadkach krzywdzenia dziecka, wymagających pomocy lub interwencji.
W badaniach tych poszukiwaliśmy odpowiedzi na pytania:
Jakie są umiejętności osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin alkoholowych? Jak osoby te oceniają własne kwalifikacje do wykonywanej pracy?
Jakie są doświadczenia i postawy osób badanych, związane z pomaganiem dzieciom krzywdzonym?
Czego osoby te potrzebują dla poprawy jakości pomocy świadczonej na rzecz dzieci z rodzin alkoholowych? Czy istnieje współpraca między instytucjami zajmującymi się pomaganiem i jak pracownicy oceniają tę współpracę?
Badanie zostało przeprowadzone metodą ankietową wśród 179 osób, reprezentujących różne zawody i kilkanaście funkcjonujących na terenie gminy instytucji, do których trafiają dzieci z rodzin alkoholowych. W badaniu udział wzięły osoby udzielające pomocy psychologicznej, pedagogicznej, socjalnej, prawnej, medycznej oraz policjanci. Analizowano ofertę kilkunastu instytucji zajmujących się interwencją oraz krótko i długofalową pomocą.
Interesowało nas przede wszystkim to, kto zajmuje się pomaganiem dzieciom z rodzin alkoholowych i w jaki sposób pomaga oraz jakie czynniki kształtują efektywność niesionej pomocy. Uwzględnione zostały tutaj zarówno czynniki wewnętrzne, takie jak postawy wobec problemów krzywdzonego dziecka, przekonania na temat skuteczności udzielonej pomocy i posiadanych w tym kierunku kompetencji, jak i czynniki formalno - zewnętrzne, takie jak warunki i organizacja pracy oraz funkcjonowanie systemu współpracy między instytucjonalnej.

Wewnętrzne uwarunkowania skuteczności niesionej pomocy

Aby skutecznie pomagać, konieczne są odpowiednie kompetencje i to nie tylko na poziomie wiedzy i umiejętności, ale również przekonań i emocji. Dlatego za ważne uznaliśmy przyjrzenie się zarówno przygotowaniu merytorycznemu osób udzielających różnych form pomocy, jak i ich postawom wobec pracy z rodziną alkoholową oraz emocjom, jakie budzi w nich pomaganie dzieciom z rodzin objętych dysfunkcją.
Wyniki badań pozwoliły stwierdzić, że większość osób pracujących z dziećmi (73%) posiada wyższe wykształcenie - najczęściej są to osoby udzielające pomocy psychologiczno - pedagogicznej oraz pracujące w służbie zdrowia. Jednak udział w specjalistycznych szkoleniach związanych z problematyką pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych miało za sobą jedynie 42% badanych.
Wiele osób posiada stosunkowo niewielkie doświadczenie w tej pracy - 37% zajmuje się pomaganiem nie dłużej niż 5 lat. Jednocześnie niemal, co czwarta osoba (23%) uznała swoje przygotowanie do pomagania tej grupie dzieci jako słabe lub bardzo słabe. Poczucie takie mieli najczęściej policjanci i pracownicy służby zdrowia (38% z nich).



Analiza form działalności różnych instytucji uczestniczących w badaniu pokazuje, że na terenie opisywanej gminy dostępny jest niemal każdy rodzaj pomocy, której mogą potrzebować dzieci z rodzin alkoholowych. Jednak fakt, iż duży odsetek osób, które w swojej pracy zawodowej spotykają się z przypadkami dzieci krzywdzonych w rodzinie, ocenia nisko swoje kompetencje w zakresie pomagania, może budzić obawy, co do standardów udzielanej pomocy. Wydaje się, że niewystarczające przygotowanie nie tylko zmniejsza efektywność działań, ale również jest czynnikiem, który w pewnych sytuacjach powoduje brak gotowości do podejmowania działań czy interwencji.
Badani zostali zapytani o to, czy w przeciągu ostatniego roku mieli w swojej pracy styczność z przypadkami dzieci zaniedbanych, krzywdzonych fizycznie, emocjonalnie lub seksualnie. Okazuje się, że około połowa lub więcej osób uczestniczących w badaniu spotyka się na co dzień w pracy z przypadkami zaniedbania, przemocy fizycznej, krzywdzenia emocjonalnego, a co piąta osoba z przypadkami seksualnych nadużyć. Jednak tylko niewielka część zawsze podejmuje w takich sytuacjach interwencje (por. Wykres nr 1)
Osoby, które nie podejmowały w opisanych przypadkach interwencji poproszone zostały o podanie powodu zaniechania działań. Najwięcej ankietowanych usprawiedliwiało się brakiem czasu i możliwości - 27%, 12% uznało, że nie wie, w jaki sposób interweniować, 10% uznało, że powołane są do tego inne służby, aż 32% przyznało, że były inne powody, o których czasem trudno powiedzieć. Znalazł się także niewielki odsetek respondentów, którzy uznali, że nie podejmowali działania, ponieważ brakuje im wiary w jego sensowność - takich osób było 5%
Jednym z czynników decydujących o skuteczności niesionej pomocy może być wiara w sensowność podejmowanych interwencji. Zdecydowana większość badanych wysoko oceniła sensowność pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych - 86%. Jednak skuteczność systemu pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych dostrzegało już tylko 39% respondentów, przy czym zbliżony był odsetek osób, które uważały, że system ten jest mało skuteczny bądź nieskuteczny (38%).
Wykres 1. Podejmowanie interwencji - doświadczenia osób badanych

Większość badanych (73%) deklarowała zadowolenie z obecnej pracy. Zajmując się problemami dzieci z rodzin alkoholowych, ankietowani na ogół mają poczucie pewności siebie (65%) oraz siły i energii (64%). Tylko w grupie policjantów odsetki te były znacznie niższe.
Dane pokazały, że najbardziej pozytywną postawę wobec problemów dzieci z rodzin alkoholowych reprezentują osoby udzielające pomocy psychologiczno - pedagogicznej oraz socjalno - prawnej. Z jednej strony, jest to korzystny sygnał świadczący o tym, że osoby, których praca z tą populacją dzieci z założenia jest długofalowa, wymagająca zrozumienia, cierpliwości i chęci pomocy, posiadają do niej pozytywny stosunek.
Z drugiej strony, widoczny jest brak odpowiednich kompetencji na poziomie mentalno - emocjonalnym wśród dużej części policjantów i osób zajmujących się pomocą prawną, a więc tej grupy zawodowej, z którą często jako z pierwszą ma kontakt krzywdzone dziecko. Nie czują się oni odpowiednio przygotowani do pomagania i wydaje się, że takie sytuacje, postrzegane są przez nich jako trudne, budzące frustrację. Tym bardziej, iż część z nich skłonna jest unikać wyzwań w pracy zawodowej - co trzeci policjant przyznał, że poczucie zmagania z trudnym zadaniem nie jest dla niego źródłem satysfakcji z pracy.
Najmniej można powiedzieć na temat postaw pracowników służby zdrowia ze względu na duży odsetek braków odpowiedzi w tej grupie badanych. Odsetek braków danych kształtował się na ogół na poziomie 23%, jednak w przypadku niektórych pytań sięgał on aż 38%. Spowodowany był on prawdopodobnie brakiem rozeznania w sytuacji dzieci z rodzin alkoholowych i kontaktu z nimi.
W proces pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych zaangażowanych jest wiele osób reprezentujących różne instytucje i dyscypliny. Wskazuje to na fakt, że kompetencje tych osób winny być zróżnicowane tak, by nie dublować podejmowanych działań, ale zarazem powinny one być wysokie. Tylko głębokie przekonanie o sensowności pracy z dzieckiem z rodziny alkoholowej, wiara w jej skuteczność oraz odpowiednie wyposażenie w wiedzę, narzędzia pomocy i interwencji może przynieść oczekiwane rezultaty.

Zewnętrzne czynniki rzutujące na skuteczność pomocy

Innym istotnym czynnikiem rzutującym na skuteczność niesionej pomocy - obok uwarunkowań wewnętrznych, takich jak osobiste postawy, przekonania i kompetencje - są czynniki zewnętrzne związane z warunkami i organizacją pracy.
Jak już wcześniej wspomniano, w badaniach tych analizowaliśmy działania i formy pomocy realizowane przez kilkanaście placówek funkcjonujących na terenie gminy. Niepokojący jest na przykład fakt, że niemal połowie respondentów (46%) brakuje czasu, by zająć się wszystkimi sprawami dzieci, jakie do nich trafiają. Co piąty badany (21%) wskazywał na przeciążenie pracą jako czynnik stanowiący utrudnienie w skutecznym działaniu. Zdecydowana większość badanych (86%) uznała, że aby móc dobrze wykonywać swoje zadania związane z pomaganiem dzieciom, konieczne jest stałe uczenie się nowych rzeczy. Jednocześnie niemal co piąty respondent (18%) wskazał na poczucie niskich kompetencji i braku odpowiedniego przygotowania jako na czynnik utrudniający mu pracę, a 72% uczestników badania chciałoby zwiększyć swoje umiejętności zawodowe, uczestnicząc w specjalistycznych szkoleniach.
Stosowane w danej instytucji formy interwencji lub metody pracy z dzieckiem i rodziną alkoholową respondenci najczęściej określali jako przeciętnie skuteczne (51%), ale aż 27% policjantów i 23% pracowników służby zdrowia uznało je za niskie lub bardzo niskie w swojej skuteczności. Osoby gorzej oceniające swój sposób pracy niżej szacowały również skuteczność działań swojej instytucji.
Zdecydowana większość badanych (82%) widzi potrzebę współpracy z innymi instytucjami w ramach pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych. Ponad połowa uczestników badania (55%) dostrzega konieczność poprawy w tym zakresie. Jednocześnie tylko 52% badanych uznało, że mogą liczyć na zaangażowanie osób reprezentującymi inne instytucje, z którymi współpracują. Świadczy to z jednej strony o istnieniu systemu współpracy, którego celem jest pomoc dzieciom z rodzin alkoholowych, z drugiej zaś - mówi o tym, że nie zawsze dobrze on funkcjonuje.
Największe potrzeby zmiany w tym zakresie wykazują policjanci. Co prawda, część z nich (15%) nawet nie dostrzega konieczności współpracy z innymi instytucjami, ale aż 73% widzi taką potrzebę, a 79% (był to najwyższy na tle pozostałych badanych odsetek) oczekuje, że nastąpi w tym obszarze znacząca poprawa. Obecnie zaledwie 35% policjantów deklaruje, że może liczyć na zaangażowanie osób z innych instytucji.
Badani zgłaszali szereg zastrzeżeń, co do warunków i organizacji swojej pracy deklarując zarazem duże potrzeby zmian.
Tabela 1. Potrzeba zmian - deklarowane potrzeby
77% - zaangażowanie większych środków finansowych
72% - podniesienie kompetencji zawodowych
68% - modernizacja pomieszczeń i wyposażenia
55% - poprawa współpracy między instytucjami
55% - stworzenie ujednoliconych procedur postępowania
31% - poprawa współpracy wewnątrz instytucji
28% - zwiększenie własnej odpowiedzialności
27% - zwiększenie własnej samodzielności
Wymienione powyżej aspekty są jednocześnie czynnikami, które mogą wpływać - w znacznie wyższym stopniu (niż np. postawa wobec pracy z rodziną alkoholową) na to, czy dana osoba, mając do czynienia z krzywdzonym dzieckiem, podejmie się interwencji, czy też nie.

Wnioski

Analiza uzyskanego materiału empirycznego wskazuje, że dla stworzenia efektywnego systemu interdyscyplinarnej pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych konieczne jest w pierwszej kolejności:
· Zwiększenie kompetencji pracowników
· Poprawa współpracy między instytucjami, które uczestniczą w procesie pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych
· Stworzenie procedur postępowania w standardowych sytuacjach pomagania dziecku z rodziny alkoholowej. W ich ramach powinny znaleźć się m.in. informacje o osobach, do których można zwrócić się w danej placówce z konkretnym problemem.
Działania zmierzające do zmiany i poprawy sytuacji na terenie gminy zostały uruchomione natychmiast po zakończeniu badań. Aby zwiększyć poczucie kompetencji tych, którzy zajmują się na co dzień interwencją i pomocą dla dzieci z rodzin dysfukcyjnych przygotowano atrakcyjną formę rozwoju zawodowego opartą o wymianę i wykorzystywanie wzajemnych doświadczeń osób posiadających różne kompetencje i praktykę. W tym celu powołanych zostało, spośród osób wyrażających gotowość i zaangażowanie, kilka zespołów interdyscyplinarnych. Każdy zespół składał się z kilku pracowników reprezentujących różne instytucje i podejmujących różne formy działań wobec dzieci oraz zewnętrznego konsultanta - moderatora, który kierował pracą zespołu.
Zespoły zajmowały się realnie istniejącymi problemami. Były to przypadki dzieci z terenu gminy, znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji. Zadaniem zespołu było zebranie wszystkich informacji, niezbędnych dla dokonania pełnej, kompleksowej diagnozy społeczno psychologicznej sytuacji dziecka oraz zaplanowania korespondującego z jego potrzebami planu działań interwencyjnych, bądź planu bardziej długofalowej pomocy. W dalszym zamierzeniu zespoły te miały pracować nad wypracowaniem standardów współpracy międzyinstytucjonalnej oraz przygotowaniem procedur do wdrożenia we wszystkich placówkach gminy, które wyrażą akces przystąpienia do Systemu Pomocy Interdyscyplinarnej. Dzieciom z Rodzin Alkoholowych. Przewidziano również monitorowanie dokonujących się przemian poprzez systematyczne powtarzanie badań.


Autorka jest pedagogiem i psychologiem, kierownikiem Działu Badań i Informacji Naukowej IPZ

---

Więcej na temat programów badawczych realizowanych dla gmin