Portal psychologiczny: Instytut Psychologii Zdrowia
Czytelnia

Psychoterapia i rozwój

Anna Dodziuk

Rok: 2001
Czasopismo: Świat Problemów
Numer: 11

Program Rozwoju Osobistego to cykl zajęć terapeutyczno-rozwojowych dla osób z własnym doświadczeniem uzależnienia lub współuzależnienia. PRO - organizowane przez Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego - jest przeznaczone dla tych, którzy wracając do zdrowia pomagają innym: czy to w lecznictwie odwykowym jako pracownicy i wolontariusze, czy w punktach konsultacyjnych, czy tworząc i realizując gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, czy działając w środowiskach wsparcia: klubach i stowarzyszeniach abstynenckich, grupach AA i Al-Anon oraz DDA.

Trzeba dodać, że wszystkie osoby aktywnie zajmujące się swoim uzależnieniem i współuzależnieniem, nastawione na rozwój osobisty, to "pomagacze" pierwszego kontaktu - głównie dzięki nim do placówek odwykowych trafiają nowi pacjenci, a środowiska samopomocowe rozrastają się.
Warunkiem udziału w PRO jest dla osób uzależnionych od alkoholu co najmniej dwuletnia abstynencja (od narkotyków - pięcioletnia), ukończona podstawowa terapia odwykowa, a dla osób z rodzin alkoholowych - terapia współuzależnienia lub co najmniej dwuletnia praca nad sobą w grupach Al-Anon.

Jak jest zorganizowane PRO? Program obejmuje 220 godzin pracy psychologicznej, realizowanej metodą psychologicznego treningu grupowego. Uczestnicy w małych grupach pracują nad postrzeganiem i rozumieniem innych ludzi i samego siebie, dobrym komunikowaniem się, rozpoznawaniem i konstruktywnym radzeniem sobie z emocjami, rozwiązywaniem problemów, poprawą relacji z najbliższymi, określaniem i realizacją wartości osobistych.
W ciągu roku odbywają się trzy turnusy PRO: wiosenny w miesiącach styczeń-kwiecień, letni w miesiącach maj-sierpień, jesienny w miesiącach wrzesień-grudzień. Jeden turnus obejmuje 50-75 osób, czyli 5 małych grup po 10-15 osób. W ciągu całego turnusu grupa pracuje z tym samym trenerem. Program składa się z czterech sesji: trening interpersonalny (5 dni), trening terapeutyczny (dwie sesje, pierwsza 7 dni, druga 5 dni), trening intrapersonalny z elementami pracy nad własnym pomaganiem (5 dni).
Absolwenci PRO po upływie pół roku lub roku mogli uczestniczyć w warsztatach "Doskonalenie umiejętności nieprofesjonalnego pomagania" (tzw. drugi stopień PRO). Warunkiem zakwalifikowania się na pięciodniowy warsztat jest przygotowanie, opisanie i nadesłanie do Instytutu Psychologii Zdrowia opisu inicjatywy trzeźwościowej w swoim środowisku lokalnym lub placówce.
Kandydaci do uczestniczenia w PRO zgłaszają się sami, często w wyniku sugestii pracownika placówki, gdzie się leczyli i z którą współpracują (niekiedy jako pracownicy bądź wolontariusze), pełnomocnika albo koordynatora gminnego.
Na zakończenie pierwszego treningu odbywa się kwalifikacja do udziału w dalszych sesjach, przeprowadza ją zespół osób prowadzących grupy. Głównymi kryteriami, z powodu których uczestnik nie powinien dalej brać udziału w programie, są:
1) możliwość zaszkodzenia danej osobie (na przykład w wyniku dużego natężenia emocji może wystąpić reakcja psychotyczna; uczestnik ma ugruntowane oparcie w programie AA, dobrze służące utrzymaniu abstynencji, które mógłby stracić w wyniku udziału w PRO);
2) nieefektywność pracy psychologicznej metodą treningową (na przykład uczestnik ma sztywny system przekonań, że nie będzie "grzebać się we własnych uczuciach" albo sięgać do przeszłości, i przekonania te nie uległy zmianie w ciągu pięciu dni pracy podczas pierwszego treningu).
Po pierwszej sesji ocenie przez prowadzącego lub prowadzącego z udziałem grupy podlegają następujące wymiary funkcjonowania w grupie: aktywność, kontakt z ludźmi, adekwatność (kontakt z tym, co dzieje się w grupie), kontakt z własnymi emocjami, gotowość do zmiany. Na tej podstawie dokonywana jest kwalifikacja do dalszej części programu.
Wszyscy prowadzący grupy na PRO mają rekomendacje trenerów, a część też superwizorów psychologicznego treningu grupowego, udzielone przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne (wśród pięciu stałych członków zespołu jest trzech superwizorów). Sesje odbywają się zwykle w Ośrodku Szkoleniowym Fundacji ETOH w Warszawie, ul.Mszczonowska 6. Organizowane były również w miarę zapotrzebowania lokalne edycje Programu Rozwoju Osobistego, gdzie grupy prowadzą członkowie zespołu PRO lub stali współpracownicy, m.in. w Krośnie Odrzańskim i Opolu.
Trzeba zaznaczyć, że PRO jest bezpośrednią kontynuacją Studium Pomocy Psychologicznej dla nieprofesjonalistów, a obecną nazwę ma od 1995 roku.

Kim są uczestnicy PRO? Na PRO przeciętnie mamy podobną liczbę mężczyzyn i kobiet, z tym że występują spore wahania pomiędzy turnusami (na przykład zeszłoroczny letni charakteryzował się znaczną przewagą kobiet, tegoroczny zimowy z kolei - mężczyzn). Zwykle około 70-80% uczestników to alkoholicy i alkoholiczki, a pozostali - to osoby współuzależnione, w lwiej części żony. Najczęściej 2-5 osób to dorosłe dzieci alkoholików, nie uzależnione od alkoholu (tzw. czyste DDA); z biegiem lat jest ich na PRO coraz więcej, zaś przegląd kandydatów każe przypuszczać, że ta liczba wzrośnie. Jednocześnie na każdym turnusie około 40% stanowią alkoholicy i żony alkoholików, będące jednocześnie DDA. Ostatnio zaczęli się pojawiać mężowie alkoholiczek (jeden na turnus). Warto wymienić pewną szczególną grupę: są to alkoholiczki, będące obecnie lub w przeszłości żonami alkoholików, a jednocześnie dorosłymi dziećmi alkoholików (3-5 kobiet na turnus).
Wykształcenie osób uczestniczących w PRO jest wyższe niż wśród ogółu mieszkańców, bo tylko 25% ukończyło szkołę podstawową lub zasadniczą zawodową, natomiast około połowa ma wykształcenie średnie, a niespełna 15% pomaturalne i niepełne wyższe; studia ukończyło około 15%. Obraz ten po PRO bardzo się zmienia, wielu absolwentów uzupełnia wykształcenie, kończąc szkołę średnią, a nierzadko również studia albo przynajmniej uzyskując licencjat.
Warto scharakteryzować tę grupę również od strony udziału w działaniach trzeźwościowych. I tak około 2/3 regularnie uczestniczy w mitingach AA lub Al-Anon (blisko połowa z nich to rzecznicy grup i intergrup AA), mniej więcej 1/3 stanowią członkowie klubów abstynenckich (z nich z kolei 1/3 to prezesi lub członkowie zarządu klubu). Bezpośrednio pomaganiem zajmuje się 1/3 uczestników PRO: są to osoby dyżurujące w punktach konsultacyjnych, zatrudnione w placówkach odwykowych i pracujące tam jako wolontariusze. Ponadto po 15% uczestniczy w jakichś zajęciach czy spotkaniach w więzieniach i podobny odsetek w szkołach. Około 10% to członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.
Przytoczone dane dotyczą sytuacji w trakcie PRO (pochodzą one z sondażu przeprowadzonego w 2001 roku, na dwóch ostatnich turnusach), jednak spora część naszych absolwentów zaczyna pracować w lecznictwie odwykowym lub punktach konsultacyjnych dopiero po ukończeniu programu. Jak wynika z danych PARPA, w co trzecim-czwartym punkcie konsultacyjnym zatrudnieni są absolwenci PRO. Stanowią oni też 6% pracowników lecznictwa odwykowego (dane PARPA za 2000 rok). Wśród tych, którzy ukończyli STU osoby mające za sobą PRO, stanowią 1/4 (242 osoby na 963 dotychczasowych absolwentów). Spośród nich 149 osób to instruktorzy, zaś szczególnie godne uwagi wydaje się to, że aż 93 absolwentów ukończyło PRO, a następnie STU w wersji dla specjalistów. Mogą oni połączyć doświadczenie własnego uzależnienia ze specjalistycznym wykształceniem - takiej grupy profesjonalistów, charakterystycznej na przykład dla USA (z postaci znanych u nas można wymienić na przykład Patrycję i Ronalda Potter-Efronów), w Polsce do niedawna w ogóle nie było. Jest to dopiero jej zapowiedź, gdyż pełny proces certyfikowania przeszła dotychczas tylko niewielka część absolwentów zarazem PRO i STU, roku wynosząca 20 osób.

Jak przebiega praca psychologiczna? Tematyka zajęć dyktowana jest przez proces grupowy. Praca dotyczy zazwyczaj postrzegania i rozumienia innych oraz samego siebie, dobrego komunikowania się, rozpoznawania i konstruktywnego radzenia sobie z emocjami, umiejętności nawiązywania bliskich związków z ludźmi i wyrażania pozytywnych uczuć, podnoszenia samooceny i rozpoznania swoich mocnych stron, rozwiązywania problemów w relacjach z rodzicami, autorytetami, partnerem i dziećmi, tożsamości płciowej (męskość-kobiecość), stosunku do siebie, do cierpienia, do życia i śmierci, określania i realizacji wartości osobistych. Na ostatnim spotkaniu przedmiotem pracy psychologicznej są też problemy osobiste związane z pomaganiem.
Chociaż trudno przedstawić przebieg nieustrukturalizowanej pracy grupy, którą wyznacza proces grupowy, zwykle jednak na poszczególnych sesjach PRO toczy się ona tak.
Warto dodać, że uczestnicy słuchają też wykładów związanych z dynamiką pracy grupowej. Na drugiej sesji wykład Jerzego Mellibrudy "Pułapka nieprzebaczonej krzywdy" otwiera problemy związane z krzywdami w dzieciństwie, co ułatwia przepracowanie relacji z ojcem, matką, rodzeństwem. Z kolei na trzeciej sesji wykład Wiesława Sokoluka o problemach seksualnych zachęca do pracy nad nimi w klimacie nieoceniania i doceniania tej sfery życia. Wreszcie wykład Leszka Kaplera "Po co są potrzebni inni ludzie?" sprzyja przyswojeniu sobie poręcznej siatki pojęciowej i uporządkowaniu własnych doświadczeń emocjonalnych.
Na zakończenie chcę podkreślić, że w Programie Rozwoju Osobistego praca psychologiczna nad własnymi problemami w połączeniu z psychoedukacją i wiedzą o problemach alkoholowych ma służyć bardziej efektywnemu pomaganiu innym ludziom oraz inicjowaniu zmian w społecznościach lokalnych. I rzeczywiście się tak dzieje: absolwenci PRO są obecni i bardzo aktywni we wszystkich obszarach związanych z profilaktyka i rozwiązywaniem problemów alkoholowych w całym kraju.

Sesja pierwsza
 Wzajemne poznanie się uczestników.
 Budowanie bezpieczeństwa i zaufania w grupie.
 Integracja grupy.
 Badanie dotychczasowych schematów funkcjonowania interpersonalnego.
 Ćwiczenia bezpośredniej komunikacji.
 Rozpoznawanie emocji i ćwiczenie umiejętności ich wyrażania.
 Poprawa umiejętności udzielania informacji zdrowotnych.
 Uczenie nowego stylu kontaktów interpersonalnych.

Sesja druga
 Określanie obszarów psychologicznych problemów osobistych.
 Zwiększanie świadomości wpływu traumatycznych przeżyć na aktualne funkcjonowanie.
 Odnajdywanie analogii w swoim funkcjonowaniu w rodzinie pochodzenia do założonej przez siebie rodziny.
 Uwalnianie się od wzorów przeszłości.
 Praca nad poczuciem winy i poczuciem krzywdy.
 Dalsze ćwiczenie wyrażania pozytywnych i negatywnych emocji.
 Praca nad pokonywaniem barier utrudniających wyrażanie uczuć.

Sesja trzecia
 Poszukiwanie konstruktywnych wzorców kontaktów z ludźmi, adekwatnych do aktualnej sytuacji i osobistych preferencji.
 Weryfikowanie przekonań o sobie i świecie oraz internalizacja norm i wartości niezbędnych do kształtowania nowego obrazu świata.
 Porządkowanie przekonań dotyczących poczucia krzywdy i winy oraz próby wybaczania.
 Praca nad problemami seksualnymi.
 Uzdrawianie relacji małżeńskich i relacji z dziećmi.

Sesja czwarta
 Budowanie pomostów między światem kobiecym i męskim.
 Konstruowanie powiązań pomiędzy doświadczeniami terapeutycznymi a realną sytuacją życiową.
 Umacnianie w identyfikacji płci i pełnionych rolach społecznych.
 Podsumowanie doświadczeń terapeutycznych.
 Planowanie dalszego rozwoju osobistego.
 Problemy osobiste a pomaganie. Znajomość własnych kompetencji i ograniczeń.

Anna Dodziuk
Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa



logo-z-napisem-białe