Janusz Sierosławski

Dane statystyczne pochodzą z całej psychiatrii, także ze specjalistycznego lecznictwa odwykowego, które funkcjonuje w ramach psychiatrycznej służby zdrowia. Obejmują więc wszystkich przyjętych do szpitali psychiatrycznych, w tym oddziałów detoksykacyjnych dla osób uzależnionych od alkoholu, oddziałów odwykowych, ośrodków leczenia odwykowego,
a także ośrodków rehabilitacyjnych, również prowadzonych przez organizacje
pozarządowe, jeśli mają status zakładów opieki zdrowotnej.

Sprawozdawczość statystyczna lecznictwa stacjonarnego opiera się na indywidualnych kartach statystycznych opatrzonych identyfikatorem (inicjały i data urodzenia), co pozwala uniknąć wielokrotnego liczenia tych samych osób, jeśli w danym roku rejestrowane były przez więcej niż jedną placówkę. Karta statystyczna wypełniana jest przy wypisie pacjenta i - obok podstawowych danych społeczno-demograficznych, miejsca zamieszkania oraz dat przyjęcia i wypisu - zawiera informacje o diagnozie choroby podstawowej i choroby towarzyszącej (kodowanych do 1996 roku według Dziewiątej Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów ICD 9, a od 1997 roku według Dziesiątej Rewizji ICD 10).
Nowa klasyfikacja wprowadziła istotne z perspektywy porównywalności danych zmiany w klasyfikacji jednostek chorobowych związanych z nadużywaniem substancji i w efekcie znaczne ograniczenie porównywalności, co z kolei utrudnia śledzenie trendów. Na przykład nie można obecnie jednoznacznie wyodrębnić osób leczonych z powodu psychozy alkoholowej. Ten ważny z punktu widzenia epidemiologii wskaźnik - bardzo silnie skorelowany ze średnim spożyciem alkoholu - obarczony jest obecnie tak dużą liczba braków danych, że stał się praktycznie bezużyteczny.
Do oceny trendów epidemiologicznych służyć mogą dwa wskaźniki wyliczane na podstawie danych lecznictwa stacjonarnego. Pierwszy to liczba osób leczonych w danym roku, obejmująca wszystkie osoby, które podjęły leczenie w danym roku w którejś z placówek, niezależnie od tego, czy je w danym roku zakończyły, czy też kontynuowały w następnym, a także osób, które rozpoczęły leczenie w poprzednim roku i kontynuowały je w danym roku. Drugim wskaźnikiem jest liczba pacjentów pierwszorazowych, definiowanych jako osoby, które w danym roku po raz pierwszy w życiu podjęły leczenie w placówce stacjonarnej. Ten drugi wskaźnik jest w pewnym sensie czulszym narzędziem, bowiem odzwierciedla zmiany w narastaniu liczby nowych przypadków.
I tak w 2000 roku odnotowano 50 885 osób leczonych, co daje wskaźnik 131 osób na 100 tysięcy mieszkańców. W tej liczbie mieści się 29 052 osób (75.2 na 100 tysięcy mieszkańców), które leczenie stacjonarne podjęły pierwszy raz w życiu. Pacjenci pierwszorazowi stanowią, jak widać, większość zgłaszających się do leczenia - 57.1%. Osoby leczone z powodu problemu alkoholowego to w zdecydowanej większości mężczyźni, kobiety stanowią tylko 12.6%.
Struktura wieku leczonych przedstawiona na wykresie 1 pokazuje, że problem lokuje się przede wszystkim wśród osób w wieku dojrzałym. Pacjenci do 30 roku życia stanowią zaledwie 12.2% leczonych. W strukturze wieku dominują pacjenci w wieku 41-50 lat (40%). Drugą co do liczebności grupą są osoby w wieku 21-40 lat (27%). W sumie obie te kategorie wiekowe pokrywają prawie 68% leczonych. Bardzo niskie odsetki osób po sześćdziesiątce (4.5%) ilustruje tezę o ograniczeniu picia w wieku podeszłym, nawet w przypadku osób uzależnionych.
Młodzież, w tym osoby niepełnoletnie, spotyka się w lecznictwie bardzo rzadko: pacjenci do 20 roku życia stanowią mniej niż 1%. Może to po części wynikać z braku specjalistycznych palcówek odwykowych dla tej kategorii pacjentów, ale przede wszystkim jest - jak się wydaje - wynikiem tego, że uzależnienie od alkoholu w tej grupie wieku jest stosunkowo mało rozpowszechnione.
Dane lecznictwa stacjonarnego wskazują na duże zróżnicowanie terytorialne rozpowszechnienia problemów alkoholowych (wykres 2) - przy czym zostały one pogrupowane według miejsca zamieszkania pacjentów, a nie miejsca leczenia. Uderza znaczna rozpiętość między wskaźnikami leczonych w 2000 roku w placówkach stacjonarnych na 100 tysięcy mieszkańców dla województwa o najwyższym rozpowszechnieniu (lubuskie - 211.7) i najniższym rozpowszechnieniu (małopolskie - 93.0). Do województw o wskaźnikach wyższych od średniej dla Polski należą łódzkie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, lubelskie, podlaskie i dolnośląskie.
Również pod względem wskaźnika przyjęć pierwszorazowych na 100 tysięcy mieszkańców zróżnicowanie jest bardzo duże (wykres 2). Dla województwa lubuskiego o największym rozpowszechnieniu wskaźnik ten wynosi 113.6, podczas gdy dla województwa małopolskiego o najniższym rozpowszechnieniu - 52.8. Wskaźnikami wyższymi od średniej dla Polski odznaczają się poza lubuskim: łódzkie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, lubelskie, podlaskie, opolskie i dolnośląskie. Są to w zdecydowanej większości te same województwa, w których też wskaźnik leczonych był wyższy niż średni. Większość województw o wyższych wskaźnikach leży w Polsce wschodniej, centralnej lub północnej. Charakteryzują się one w znacznej części niższym poziomem rozwoju gospodarczego i niższym poziomem życia.