Elżbieta Napora

Szczególną rolę w przekazywaniu stereotypów kobiecości i męskości przypisuje się rodzicom. Komentarze "prawdziwy mężczyzna" i "słodka kobietka" mogą zaważyć na obrazie własnym synów i córek. Czy przekazy te zmieniają się w rodzinach niepełnych?

Rola rodziny w procesie uspołecznienia dziecka jest nieoceniona, bowiem od jej prawidłowego funkcjonowania zależy przygotowanie do umiejętnego współżycia i współdziałania z innymi, poprawna sytuacja dziecka w grupie oraz adekwatne pełnienie ról społecznych. We współczesnej psychologii dominuje podejście ujmujące człowieka nie tylko jako jednostkę z jej cechami i właściwościami, ale jako jednostkę w kontekście rodzinnym, gdyż rodzina wywiera szczególnie na dziecko silny wpływ, kształtując postawę wobec innych i własnej płci. Sytuacja ulega zmianie, kiedy dziecko poddawane jest oddziaływaniu tylko jednemu z rodziców, mając w ten sposób ograniczone możliwości poznawania specyfiki funkcjonowania w rolach stereotypowo przynależnych do płci biologicznej.

Założenie, na jakim oparto całość zaprojektowanych badań empirycznych, wywodzi się z literatury zakresu psychologii społeczno-rozwojowej w której wskazuje się, że dziecko wychowywane tylko przez jednego z rodziców, pozbawione jest wzorca roli męskiej/kobiecej w sferze stosunku wobec siebie i innych, ponieważ do ukształtowania wizerunku swojej roli społecznej, rodzicielskiej potrzebni są obydwoje rodzice. Posiadanie odpowiedniego wizerunku roli przez dziewczynkę będzie wobec braku ojca/matki determinowane rolą, jaką pełni wobec niej samotny rodzic. U dorastającej córki poddawanej oddziaływaniu samotnie wychowującego ojca, wizerunek roli kobiecej będzie determinowany rolą mężczyzny. S.L. Bem (1981) zakłada, że każde dziecko uczy się kulturowych definicji kobiecości i męskości obowiązujących w społeczeństwie, w którym żyje. Definicje te obejmują siatkę skojarzeń bezpośrednio związanych z płcią, tj. anatomia, funkcje reprodukcyjne, podział pracy czy osobowościowe atrybuty kobiet i mężczyzn, także skojarzenia pośrednie, metaforycznie związane z płcią. W procesie rozwoju, dziecko przyswajając sobie treści, uczy się stosowania siatki skojarzeń do oceny, odczytywania i przyjmowania informacji w kategoriach rozwijającego się schematu. W procesie tym uczestniczy aktywnie rodzic, który jest wzorem do właściwego identyfikowania cech, atrybutów, zachowań przynależnych płci i płciowości.

Schematy płci
Płeć człowieka (sex) należy do najważniejszych czynników wpływających na autopercepcję i postrzeganie innych ludzi i odróżnia się od jego płciowości (gender). Z uwagi na płeć dzielimy ludzi na mężczyzn i kobiety, natomiast uwzględniając pojęcie płciowości, mówimy o męskości bądź kobiecości. Płciowość jest terminem psychospołecznym, obejmującym zbiór cech fizycznych oraz psychicznych określających przynależność do danej płci biologicznej. Współcześnie męskość (masculinity) i kobiecość (femininity) traktuje się jako wyuczone stereotypy płci (mniej obciążone pojęcie - to schematy płci, za: Konarzewski 1991 oraz schematy typów płci, za: Wojciszke 2001), jakkolwiek liczne opracowania na ten temat, zwracają uwagę na dezaktualizację tradycyjnego ich ujęcia. Samo pojęcie definiowane jest jako uogólnione i uproszczone obrazy grup ludzi, wyodrębnionych na podstawie jakiejś łatwo dostrzegalnej cechy. Zmiana znaczenia pojęcia świadczyć może o relatywizmie czasowo-przestrzennym, których treść zależeć będzie od zastanej rzeczywistości społeczno-obyczajowej (por. Mandal 1995; Żarczyński 1994).

Stereotypy związane z płcią funkcjonują na dwóch różnych poziomach: stereotypów ról związanych z płcią oraz stereotypów cech przynależnych do płci. Rola to zbiór przepisów i oczekiwań stawianych jednostce w związku z zajmowaną przez nią pozycją społeczną (por. Mika 1984). Dotyczą one przekonań związanych z rodzajem aktywności i funkcji odpowiednich dla kobiet i mężczyzn, matek i ojców. W tym zakresie mówi się o stereotypach ról płciowych jako określenie cech i zachowań odnoszących się tylko do jednej płci (Worell 1994, za: Miluska 1996). Drugie z nich - zbioru cech psychicznych, przypisywanych z większą częstotliwością jednej z płci w porównaniu z drugą (Mandal 1998).

Autorzy zajmujący się problematyką stereotypów płci, wyróżniają cztery ich grupy w zakresie ról kobiet i mężczyzn: (1) podział ról w domu; (2) ról zawodowych (dla przykładu - w USA 80% kobiet jest zatrudnionych w 20 zawodach, tylu samych mężczyzn ma do dyspozycji 220 zawodów); (3) dotyczący wyglądu fizycznego (kobieta - delikatna, mężczyzna - mocny); (4) związany z cechami osobowości (u kobiet - wrażliwość, współpraca, zależność, emocjonalność, brak agresji, u mężczyzn natomiast - dominacja, niezależność, agresja, duże poczucie własnej wartości, brak emocjonalności) (Wosińska 1998). Stąd jak widać oczekiwania krańcowo odmienne, które dzielą ludzi na dwa spolaryzowane światy: mężczyzn, którym dopina się "skrzydła" i kobiet, którym implantuje się "korzenie". Zdaniem tej samej autorki jest to rezultat procesu socjalizacji, w którym otoczenie rodzinne i wielość oddziaływań poza nim kształtują cechy właściwe dla danej płci.

Stereotypy związane z płciowością pojawiają się we wczesnym okresie życia dziecka. Ich źródło psychospołeczne tkwi w samym rdzeniu osobowości człowieka w postaci poczucia jestem kobietą lub jestem mężczyzną. Uruchamia się ono natychmiast po urodzeniu: matka i ojciec poprzez charakterystyczny sposób, w jaki obchodzą się z niemowlęciem - swoimi gestami, słowami i sposobem opieki, komunikują mu o sposobie przeżywania jego płci (por. Szarzyńska-Lichtoń 2002). Badania pokazują, że dzieci w siódmym miesiącu życia potrafią odróżnić głos męski od kobiecego (Miller 1983, za: Macrae 1999). Pomiędzy osiemnastym miesiącem a trzecim rokiem życia każde dziecko zdobywa przekonania na temat własnej płci: wie, że jest chłopcem albo dziewczynką. Wie też, że mężczyźni i kobiety zachowują się odmiennie. Kilkuletnie dzieci potrafią przypisywać uogólnione etykiety odnoszące się do płci typu "mama" i "tata" (Macrae 1999). W okresie adolescencji młodzież poszerza pojęcia kobiecość i męskość o wymiar seksualny i cechę atrakcyjności fizycznej i psychicznej (Jelonek 1990). Okres ten jest czasem intensywnego poszukiwania własnej tożsamości płciowej.

Kanon cech przynależnych kobiecości

Kobiecość określa cały zespół biologicznych i psychicznych cech związanych ze środowiskiem społeczno-kulturowym, w którym mówi się o kobiecości. Owe wzory i schematy funkcjonujące w danym środowisku, mają wpływ na kształtowanie kobiecej płciowości, tj. wzorców zachowań, postaw, cech uważanych przez kobiety jako kobiece. W nielicznych opracowaniach na temat stereotypu kobiecości można spotkać charakterystyczne cechy przynależne do czterech podtypów wyróżnianych w jej obrębie.

Tabela 1. Odmiany stereotypu kobiecości z charakterystycznymi dla nich cechami (Noseworthy, Lott 1984, cyt. za: Wojciszke 2001)


Tabela 2. Kanon cech stereotypowo przypisywanych kobiecości (oprac. własne)

Obraz kobiecości spotykany w polskich opracowaniach jest zawężony i akcentuje cechy: miękka, submisyjna, wrażliwa, uczuciowa, subtelna, gadatliwa (Nęcki 1996), delikatna, uległa, pasywna, powabna (Jelonek 1990). Nieco bardziej rozbudowany prezentuje Strykowska (1992), w którym stereotypy płci dotyczą czterech komponentów: cech osobowości: emocjonalna, zdolna do poświęceń, łagodna, ciepła w relacjach z innymi, opiekuńcza, ma trudności w podejmowaniu decyzji, uczynna, wrażliwa na uczucia i potrzeby innych; ról: opieka nad dziećmi; prowadzenie domu; wyglądu zewnętrznego: poruszająca się z wdziękiem, posiadająca miły głos oraz zawodu: nauczycielka, fryzjerka, telefonistka, sekretarka, kucharka.
Z cech dostępnych w literaturze można stworzyć stereotypowy obraz kobiecości, uwzględniający cechy trzech sfer: emocjonalno-uczuciową, intelektualno-poznawczą oraz behawioralno-działaniową.
Prezentacja cech kanonu pokazuje ich różne wartości w trzech wyodrębnionych sferach, a sfera intelektualno-poznawcza w powszechnej opinii społecznej prawie jest niedostrzegana, najbardziej preferowane sfery to emocjonalno-uczuciowa i behawioralno-działaniowa. Skonstruowany kanon cech sugeruje, iż kobiecość usposabia do zadań i ról tworzących klimat i ciepło dla innych, w tym również dla mężczyzn. Kobieta ze swoim "wyposażeniem" nie jest spostrzegana przez opinię społeczną jako podejmująca decyzje, kierująca pracą, ale tworząca grunt dla rozwoju innych, a to nawiązuje do tradycji w pojmowaniu roli kobiety w rodzinie i w społeczeństwie.

Źródła stereotypu kobiecości
W literaturze psychologicznej, szczególnie amerykańskiej, podaje się przykłady akcentujące pochodzenie stereotypów płci, podkreślając liczbowy rozkład mężczyzn i kobiet pełniących różne role społeczne. Kobiety mogą być zatem uważane za bardziej opiekuńcze od mężczyzn, gdyż ich najbardziej widoczne przedstawicielki pełnią role opiekuńcze, podczas gdy mężczyźni mogą być spostrzegani jako bardziej dominujący, ponieważ są najbardziej widoczni w rolach przywódczych (Macrae 1999). Tego typu funkcjonowanie zdeterminowane jest wrodzonymi predyspozycjami u kobiet i u mężczyzn (Jelonek 1990), ale nie przesądzającymi o możliwościach każdej z płci.

W procesie wychowania i socjalizacji dzieci uczestniczą głównie kobiety: matki oraz nauczycielki, które mają wiedzę potoczną o prawdziwej naturze kobiety i mężczyzny i dostosowują do tych stereotypów swoje oddziaływanie na uczniów obojga płci. Badania pokazują, że nauczycielki mają tendencję do stawiania dzieciom zadań zgodnych z własną koncepcją natury dziewczynki i chłopca oraz z akceptowanymi schematami uczennicy i ucznia. Stąd dziewczynkom przydzielają zadania, w których mogą wykazać się gorliwością i sumiennością, chłopcom - zadania wymagające samodzielności. Efektem takich podziałów jest wzmacnianie u jednych postaw zależności i uległości, u drugich - dominacji i poczucia niezależności (Konarzewski 1991).

W koncepcjach społecznego nabywania cech związanych z płcią i odniesienia się do pełnienia ról zawodowych i rodzicielskich, akcentuje się dużą rolę procesu socjalizacji i wychowania. W ramach procesu oddziaływanie ukierunkowane jest na sferę intelektualną, emocjonalną oraz behawioralną. Horney (1987) wskazuje na wpływ kultury i społeczeństwa na kształtowanie kobiety oraz mężczyzny. Szczególną rolę w przekazie stereotypów przypisuje się rodzicom i ich zróżnicowanemu odnoszeniu się do małych dzieci, w którym akcentują znaczenie komentarzy wobec synów - prawdziwy mężczyzna i wobec córek - słodka kobietka (Hołówka 1992).



Badania własne

Psychologiczna literatura na temat kształtowania się tożsamości płciowej, identyfikacji płci psychicznej częściej poświęcona jest zagadnieniom samotnych matek niż samotnych ojców jako determinanty poczucia przynależności do świata męskiego lub kobiecego, upatrując w specyfice oddziaływania środowiska wychowawczego samotnego rodzica przyczyn owego stanu psychicznego.

Podjęta problematyka badawcza ujmuje porównanie dostrzeganych cech kobiecości u dorastających córek wychowywanych zarówno przez samotnego rodzica tej samej płci biologicznej, jak i przeciwnej w porównaniu z córkami z rodzin pełnych.

W ramach badań leżących u podstaw tego artykułu zestawiono cechy obrazu kobiecości córek pochodzących z różnych typów rodzin, zmierzając do odkrycia cech wspólnych, jak i cech różnych pomiędzy badanymi dziewczętami. Całość opracowania zmierza do uzyskania odpowiedzi na główne pytanie: na ile córki wychowywane przez samotnych rodziców przejawiają w swoim zachowaniu cechy stereotypowo przynależne do świata kobiecości? Można przyjąć, że wysokie natężenie cech w Skali Kobiecości identyfikuje badane z tymi cechami, zaś niskie mówi o braku ich dostrzegania w swoim obrazie kobiecości. Zależność tę można przedstawić na schematach 1 i 2.


Schemat 1. Przewidywane zależności pomiędzy typem rodziny samotnej matki a przejawianymi cechami kobiecości u badanych córek


Schemat 2. Przewidywane zależności pomiędzy typem rodziny samotnego ojca a przejawianymi cechami kobiecości u badanych córek


Badania zmierzały do zweryfikowania następujących hipotez:

1. Im wyższe natężenie cech kobiecości u córek, tym lepsza identyfikacja z jej stereotypowym obrazem.

2. Córki samotnych matek oraz córki pochodzące z rodzin pełnych w swoim obrazie kobiecości odczuwają wyższe natężenie cech jej pozytywnego i negatywnego stereotypu.

3. Córki samotnych ojców w swoich samoopisach dostrzegają niższe natężenie cech zgodnych ze stereotypowym obrazem kobiecości.

Przebadanych zostało 200 dziewcząt pochodzących z różnych typów rodzin, a dobór osób do badań był celowo-losowy i obejmował dziewczęta w wieku 13-19 lat z terenu południowej Polski. Badania przeprowadzono w latach 2003-2004 przy zastosowaniu Inwentarza Płci Psychicznej (IPP) w opracowaniu A. Kuczyńskiej (1992), w konstrukcji którego autorka nawiązuje do teorii i empirycznego dorobku S. Bem (Zimbardo 1994). W badaniu dominują osoby z przedziału wiekowego 15-17 lat (45% wszystkich badanych, średnia wieku -16,2), mieszkające w mieście.

Wyniki
Otrzymane wyniki analizy wariancji ilustrują brak znaczenia typu rodziny w odczuwaniu kobiecości przez badane córki. Oznacza to, że żadna z trzech typów rodzin istotnie nie ma wpływu na kształtowanie cech kobiecych ani też męskich u dorastających dziewcząt.

Jeżeli bliżej przyjrzeć się poszczególnym cechom tworzącym stereotypowy obraz kobiecości, można zauważyć zróżnicowanie natężenia w badanych grupach córek.

Otrzymany obraz kobiecości w całym swoim opisie dotyczy ekspresyjnych cech osobowości zakresu emocjonalnego i działaniowego, na podstawie których możemy prognozować aktywność badanych dziewcząt. Wymienione cechy charakteryzują miejsce i przyszłe role przewidziane w społeczeństwie dla kobiety (gospodarna, zdolna do poświęceń, troskliwa). Niesłusznie w uproszczonym spostrzeganiu wszystkich kobiet przypisuje się im cechy: kokieteryjna, gderliwa, naiwna - badane dziewczęta cechy te dostrzegają u siebie w niższym natężeniu, słabo identyfikując się z nimi. Córki samotnych matek wysoko cenią u siebie cechy: dbająca o wygląd zewnętrzny, mająca poczucie estetyki czy uczuciowa, kreśląc w ten sposób wizerunek kobiety aktywnej, tworzącej specyficzny klimat. Obraz kobiecości córek samotnych ojców zawiera mniejszą ilość cech o wysokim natężeniu w porównaniu z pozostałymi grupami dziewcząt. Obraz ten tworzy wizerunek kobiety empatycznej, u której dominują cechy: troskliwa, uczuciowa czy wrażliwa na potrzeby innych, tworząca atmosferę sprzyjającą wzajemnemu byciu ludzi. Przy tym są one częściej kokieteryjne i naiwne.

Wnioski
W świetle przeprowadzonych badań najbardziej zgodny ze stereotypowym opisem obraz kobiecości występuje u córek z rodzin pełnych. Dalej plasują się córki samotnych matek, a jako ostatnie - z rodzin samotnych ojców. Potwierdza to posiadanie intuicyjnej koncepcji kobiecości przez rodziców realizowanej w relacji z wychowywanymi córkami.

Cechy kobiecości odczuwane przez córki samotnych matek kreślą wizerunek kobiety wychodzącej naprzeciw oczekiwaniom społeczeństwa, a córki samotnych ojców - kobiety empatycznej dbającej o jakość relacji z innymi.

Można powiedzieć, że koncepcja własnej osoby u córek samotnych rodziców pozostaje pod wpływem kulturowej definicji kobiecości, nawiązującej do pozytywnego jej stereotypu. Dziewczęta posługują się w samoopisach charakterystykami zgodnymi ze społeczną definicją kobiecości, w których eliminują cechy negatywnego stereotypu, dającego pejoratywne skojarzenia.

Dziewczęta z analizowanych typów rodzin dostrzegają wszystkie wyróżnione atrybuty z pozytywnej stereotypowej listy cech kobiecości. Cechy te odczuwane są w wysokim natężeniu i świadczą o przekonaniu dziewcząt co do ich posiadania i o ich akceptacji u siebie. Cechy powszechnie uważane za kobiece, takie jak: kokieteryjna, gderliwa oraz naiwna, nie dotyczą w jednakowym stopniu wszystkich dziewcząt. Z tymi cechami badane córki słabo się identyfikują.

Zrealizowane badania nie wyczerpują problemu. Uświadamiają jedynie rodzicom i pedagogom, że w trakcie wychowania następuje trudny proces, w którym dziewczynka kształtuje w sobie kobiecość, wzorując się na rodzicach.

Tabela 3. Średnie arytmetyczne (M), odchylenia standardowe (SD) oraz wyniki analizy wariancji ANOVA (F) dla Skali Kobiecości i Skali Męskości u córek wychowywanych przez samotne matki (Csm), samotnych ojców (Cso) oraz rodziny pełne (Crp)


Tabela 4. Średnie arytmetyczne (M), odchylenia standardowe (SD) dla cech kobiecości u córek wychowywanych przez samotne matki (Csm), samotnych ojców (Cso) oraz rodziny pełne (Crp)


Wykres 1. Natężenie cech kobiecości u dziewcząt pochodzących z różnych typów rodzin



BIBLIOGRAFIA
Bem, S.L. (1981), Gender schema theory: A cognitive account of sex typing. Psychological Review. 88.
Hołówka, T. (1982), Nikt nie rodzi się kobietą. Warszawa
Jelonek, B. (1990) (red.), Kobieta w kulturze i społeczeństwie. Lublin: Wyd. UMCS.
Kuczyńska, A. (1992), Inwentarz do oceny płci psychologiczne. Podręcznik. Warszawa: Wyd. PTP.
Macrae, C.N. (1999), Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk: GWP.
Mandal, E. (1995), Socjalizacja ról społecznych związanych z płcią (w:) Mandal, E. Stefańska-Klar R. (red.) Współczesne problemy socjalizacji. Katowice: Wyd. UŚl.
Mandal, E. (1998), Stereotypy matki i ojca u dzieci w różnym wieku. Psychologia Wychowawcza Nr 4.
Miluska, J, (1996), Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. UAM.
Nęcki, Z. (1996), Atrakcyjność wzajemna. Kraków: Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu.
Pospiszyl, K. (1980), Ojciec a rozwój dziecka. Warszawa: WP.
Strykowska, M. (1992), Psychologiczne mechanizmy zawodowego funkcjonowania kobiet. Poznań: Wyd. UAM.
Szarzyńska-Lichtoń, M. (2002), Oswajanie płci, Charaktery Nr 8.
Wosińska, W. (1998), Płeć a zachowanie społeczne (w:) Szewczuk, W. (red.) Encykopedia psychologii. Warszawa: Fundacja Innowacja.