Portal psychologiczny: Instytut Psychologii Zdrowia
Czytelnia

Terapia sprawców przemocy seksualnej

Katarzyna Fenik

Rok: 2002
Czasopismo: Niebieska Linia
Numer: 3

Wielu sprawców przemocy seksualnej doznawało jako dziecko przemocy fizycznej, seksualnej i emocjonalnej. Mogą oni stosować przemoc jako formę ponownego przeżywania doświadczeń z dzieciństwa.


Przestępcze zachowanie sprawców przemocy to często sposób na rozwiązanie problemów z przeszłości. Zazwyczaj problemy te wiążą się z przeżywaniem przez sprawcę niemocy, bezradności i z potrzebą kontrolowania swego życia tak, aby czuć się kompetentnym i bezpiecznym. Teoretycy opisują sprawców przemocy seksualnej bardziej w odniesieniu do ich poczucia siły niż do seksualności. Bycie sprawcą to wynik braku poczucia mocy. Stosując przemoc, sprawcy próbują zdobyć poczucie siły i kontroli nad swoim życiem. Takie chwilowe, zewnętrzne i przemijające poczucie dają im akty przemocy seksualnej.

Jak ich powstrzymać?
Przyjmuje się, że najbardziej pewnym sposobem powstrzymania sprawcy od popełnienia kolejnych przestępstw jest odizolowanie go od potencjalnych ofiar poprzez uwięzienie. Inne sposoby interwencji to: całkowity zakaz kontaktu z rodziną, spotkania z dzieckiem tylko w obecności innych osób, okres próbny, kontrolowanie za pomocą monitoringu elektronicznego. Takie sposoby ograniczają dostęp sprawcy do przeszłych i potencjalnych ofiar oraz powstrzymują go od przestępczych zachowań.
Jednak poczucie wstydu, odizolowanie od rodziny, przyjaciół i ofiar czy działania prawne mogą tylko odwlekać i zapobiegać zachowaniom przestępczym, wspierając niską samoocenę sprawcy i jego poczucie krzywdy. W ten sposób przyspieszają raczej niż eliminują zachowania przestępcze. Zakazy są zależne od wymiaru sprawiedliwości, sterowane z zewnątrz i nie reprezentują żadnej formy zinternalizowanego poczucia kontroli sprawcy.
Powstrzymywanie się od przemocy przez samego sprawcę wydaje się najskuteczniejszym sposobem zapobiegania jego czynom przestępczym. Odczuwanie empatii, odpowiedzialność za własne czyny, skupienie się na krzywdach wyrządzonych ofierze - to ważne czynniki powstrzymujące go od stosowania przemocy seksualnej. Sprawcy mają tendencję do przedmiotowego traktowania ofiar, koncentrując się na własnych potrzebach, które stawiają ponad potrzeby innych. Jeśli uświadomią sobie, że ofiary nie odczuwają przyjemności i boją się ich seksualnych zachowań, to zazwyczaj zachowania te ulegają pozytywnej zmianie.
Brak empatii i unikanie odpowiedzialności za swoje czyny są najbardziej znaczącymi deficytami wszystkich sprawców. Sprawca, który fantazjuje o przemocy seksualnej, ale odczuwa szkodliwość oraz bierze odpowiedzialność za takie krzywdzące zachowania, zazwyczaj potrafi się od nich powstrzymać. Już samo powstrzymanie się od przemocy jest dla niego nagradzające, ponieważ stopniowo odzyskuje on poczucie kontroli nad swoim życiem w różnych jego obszarach, uświadamia sobie własną moralność i nabiera szacunku do samego siebie. Dzięki temu powstrzymywanie się od przemocy seksualnej staje się zinternalizowaną normą zachowania sprawcy.
Program terapeutyczny
Celem terapii dla sprawców przemocy seksualnej wobec dzieci jest rozwój umiejętności komunikacyjnych, zdolności do empatii i przyjmowania odpowiedzialności. Aby zakończyć pozytywnie terapię, sprawcy muszą stać się zdolni do:
definiowania zachowań o charakterze przestępczym,
rozpoznawania i unikania wzorców zachowań związanych z przemocą,
rozwijania konstruktywnych sposobów radzenia sobie ze stresem,
rozwiązywania bolesnych spraw z przeszłości,
okazywania empatii,
okazywania zmian w intra- i interpersonalnym funkcjonowaniu. Osoby, które podczas leczenia osiągają takie cele, uzyskują alternatywę zachowań agresywnych.
Program leczenia ma w zarysie tendencję eklektyczną. Dwa modele używane są jako struktura programu leczenia - model cyklu przemocy i model zapobiegania powrotom do stosowania przemocy seksualnej. Zważywszy na kognitywne, behawioralne i afektywne komponenty modelu wykorzystywania seksualnego, terapia może być adresowana do każdego komponentu bezpośrednio poprzez interwencję, opisaną poniżej (rys.).
Na przykład moment znacznego napięcia emocjonalnego - poczucie bezradności, złość, oraz niepokój - to emocjonalne elementy, które leczyć można poprzez interwencję w sferze afektywnej. Zmniejszanie szkodliwości działania emocjonalnego napięcia - poprzez pomaganie sprawcy przemocy w kształtowaniu umiejętności panowania nad emocjami - redukuje ryzyko ponownego wystąpienia zachowań o charakterze wykorzystywania seksualnego. Myśli, zniekształcenia, racjonalizacje, które charakteryzują poczucie beznadziejności, a także wyobrażone rozwiązania są konfrontowane zarówno przez terapeutów, jak i członków grupy.
Izolowanie się, próby opanowania złości oraz zachowania o charakterze różnego rodzaju nadużyć są w procesie leczenia korygowane poprzez warunkowanie awersyjne i modyfikację zachowań sprawcy. Zapobieganie kolejnym nadużyciom polega na rozpoznawaniu przez klienta wzorca zachowań związanych z wykorzystywaniem seksualnym, zdobywaniu kompetencji i odpowiedzialności oraz przerwaniu łańcucha zdarzeń poprzez wybieranie bardziej konstruktywnych sposobów radzenia sobie ze stresem.
Opracowany model łączy części cyklu z tarczą zegara. Wzorzec zaczyna się około 12.00, kiedy jakaś sytuacja stwarza emocjonalne napięcie. Poczucie bezpieczeństwa sprawcy zostaje zagrożone przez stres, a jego odpowiedź afektywna jest niewspółmierna do realiów, przyczyniając się do powstania poczucia bezradności. Bezradność to odzwierciedlenie niskiego poczucia własnej godności, co jest z kolei wynikiem powtarzających się niepowodzeń w całym życiu.
Przeżycia sprawcy przemocy, który sam czuje, że jest ofiarą przemocy, objawia się w formie postawy obronnej wyrażonej przez złość. W poszukiwaniu jakiegoś natychmiastowego rozwiązania, które wynagrodzi poczucie niemocy, powstają fantazje mające charakter kompensacyjny. Tak długo, jak sprawcy przemocy seksualnej akceptują takie rozwiązania, są zdolni do powtarzania takich nadużyć.
Efekty
Prawidłowo leczeni sprawcy doświadczają skutków abstynencji w stosowaniu przemocy (abstinence violation effect). Potrafią odeprzeć myśli o stosowaniu przemocy, gdyż zaangażowali się w zmianę i takie myśli nie są już zgodne z ich obrazem samego siebie. Interwencja terapeutyczna w fantazje o charakterze nadużyć wywołuje raczej awersję niż poczucie wynagrodzenia - zważywszy, że przed podjęciem leczenia sprawca - zanim podjął zachowania o charakterze nadużyć - nie doświadczał takiego niepokoju i poczucia dysonansu. Sprawca objęty terapią jest w stanie rozpoznać niebezpieczeństwo powrotu do nadużyć i w odpowiedzi używa nowo nabytych umiejętności radzenia sobie ze stresem.
Terapia sprawców przemocy jest długim procesem, wymagającym jednej lub kilku sesji grupowych w tygodniu przez wiele miesięcy (czasem lat), wspomaganych przez doświadczonych specjalistów. Zajęcia grupowe umożliwiają terapeutom obserwowanie wzorów interakcji i pozwalają członkom grupy na wzajemną próbę sił w procesie zmian. Indywidualna i grupowa terapia odnosi się do sytuacji i związków zarówno istniejących obecnie, jak i tych z przeszłości. Ponieważ napięcie emocjonalne pojawia się w sytuacjach będących reminiscencjami wczesnych doświadczeń życiowych, są one ważne w procesie leczenia. Jeśli jednocześnie występuje jakieś zaburzenie pochodzenia psychiatrycznego, wskazana może być interwencja farmakologiczna. Dla lepszego funkcjonowania w przyszłości podczas procesu terapeutycznego sporządza się plan zapobiegania powrotowi do przemocy, prowadzi się monitoring a terapeuta wspiera zmiany jakie zachodzą w funkcjonowaniu psychologicznym sprawcy - okazuje temu zrozumienie i akceptację.
W przypadku nadużyć kazirodczych kwestie związanie z reunifikacją rodziny, które zawierają ponowne zdefiniowanie relacji w obrębie rodziny, znajdują się w gestii doradztwa małżeńskiego, pracy klinicznej diady sprawca - ofiara oraz terapeutów systemu rodzinnego. Niektórzy sprawcy kazirodczych nadużyć stają się zdolni do powrotu do domu, inni mogą tylko spotykać się z członkami rodziny pod kontrolą, a w niektórych sytuacjach potrzebne jest całkowite ich odizolowanie.
Wraz z zakończeniem terapii u klientów wzrasta poczucie kompetencji i szacunku do samego siebie, połączone z umiejętnością rozpoznawania szkodliwych zachowań. Sprawca staje się mniej zdolny do tłumaczenia czy racjonalizowania zachowań przestępczych. Wskutek tego myśli i fantazje o seksualnych nadużyciach stają się zagrożeniem dla takiego sposobu myślenia, który pozwalał mu na stosowanie przemocy, jest to efekt przerwania stosowania przemocy opisany powyżej.
Rola terapeuty

Leczenie wymaga od terapeuty i sprawcy szczególnej cierpliwości, gdyż muszą oni pokonać barierę braku wzajemnego zaufania. Rolą terapeuty jest inicjowanie procesu czynienia sprawcy bardziej odpowiedzialnym za swoje czyny. Poprzez uznanie, że dysfunkcjonalny cykl przemocy był dla sprawcy użyteczny w przeszłości, terapeuta zarówno szanuje przekształcające się realia, okoliczności, jak i popiera osiąganie wyższych poziomów osobistych kompetencji. Sprawca we właściwej relacji terapeutycznej doświadcza empatii i poczucia bezpieczeństwa i to staje się bazą do lepszych związków i empatycznych interakcji w przyszłości.
K.F.

Na podstawie i za zgodą autora: Gail Ryan, The sexual abuser w: The battred children, The University of Chicago Press 1997.



logo-z-napisem-białe