Portal psychologiczny: Instytut Psychologii Zdrowia
Czytelnia

Z perspektywy praw człowieka część II

Anna Staszewska

Rok: 2001
Czasopismo: Niebieska Linia
Numer: 3

Kontynuujemy rozważania o ochronie praw człowieka - rozpoczęte w numerze 2/13/2001


Procedura skargi indywidualnej przewidziana jest na mocy Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1966 roku (Polska ratyfikowała Pakt w 1977 roku).
Na podstawie przepisów Paktu powołany został

Komitet Praw Człowieka

jako organ kontroli międzynarodowej, uprawniony do rozpatrywania skarg indywidualnych w zakresie praw w nim zawartych (może to dotyczyć na przykład naruszenia artykułu 7 Paktu, który mówi: "Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (…)". Skarga może być napisana w języku polskim lub w jednym z języków oficjalnych ONZ. Prawo złożenia skargi nie przysługuje ani grupom ani organizacjom pozarządowym. Przysługuje wyłącznie jednostce. Nie przewidziany jest żaden termin, w jakim skarga może być złożona.
Komitet nie rozpatrzy skargi jeśli równocześnie jest ona rozpatrywana przez inny organ międzynarodowy. Nie jest natomiast przeszkodą, jeśli skarga była rozpatrywana przez inny organ w przeszłości. Warunkiem złożenia skargi jest wyczerpanie wewnętrznych środków odwoławczych.
Państwo-strona Paktu zobowiązane jest do składania sprawozdań na temat realizacji jego postanowień. Sprawozdanie wstępne należy złożyć po upływie roku od wejścia w życie Paktu, a następne co 5 lat. Komitet Praw Człowieka (CCPR) może poprosić o sprawozdanie uzupełniające, albo zażądać sprawozdania ad hoc na przykład wówczas, gdy sprawozdanie okresowe zawiera istotne braki lub gdy w państwie nastąpiła istotna zmiana (np. zmiana ustroju). Sprawozdania rozpatrywane są w czasie sesji Komitetu (trzy sesje rocznie: na przełomie marca i kwietnia w Nowym Jorku, w lipcu i na przełomie paˇdziernika i listopada w Genewie). Podobnie jak w przypadku Komitetu Praw Dziecka, sesje poprzedzone są pracami Grupy Roboczej.
Komitet składa się z 18 członków wybranych w tajnym głosowaniu spośród osób zgłoszonych przez państwa-strony Paktu. Komitet jest zainteresowany informacjami na temat realizacji Paktu, dostarczanymi przez organizacje pozarządowe. Sesje, podczas których rozpatrywane są sprawozdania są jednak dla nich zamknięte. Uczestniczą w nich tylko przedstawiciele Komitetu i delegacji państwa-strony. Rezultaty badań sprawozdań państw zawarte są w dorocznym raporcie, jaki Komitet przedkłada Zgromadzeniu Ogólnemu i przesyła państwom-stronom.
Jedyną sankcją, na jaką narażone jest państwo, które pogwałciło prawa człowieka zawarte w Pakcie, jest publikacja streszczenia z prac Komitetu i jego wniosków w dokumentach oficjalnych ONZ. To z kolei może ewentualnie zaowocować presją polityczną społeczności międzynarodowej.
Skargi należy kierować pod adresem:

The Human Rights Committee
C/o Centre for Human Rights
United Nations Office
8-14 avenue de la Paix
1211 Geneva 10 Switzerland


Dużo skuteczniejszą możliwość egzekwowania praw daje

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności podpisana w Rzymie w 1950 roku przez państwa Rady Europy.
Polska ratyfikowała Konwencję w styczniu 1993 roku uznając również prawo obywateli do składania indywidualnych skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
Trybunał tworzą sędziowie w liczbie równej liczbie państw-stron Konwencji Europejskiej (40 państw) wybrani przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy. Kandydaci winni odznaczać się wysokim poziomem moralnym i być uznanymi specjalistami w zakresie prawa wewnętrznego i międzynarodowego. Są oni niezależni w decyzjach i nie są zobowiązani do reprezentowania interesów swego państwa. Polskę reprezentuje profesor Jerzy Makarczyk.
Trybunał składa się z Izb (sekcji) oraz Wielkiej Izby.
Skargę może złożyć każda osoba fizyczna, grupa osób lub organizacja pozarządowa, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia praw zagwarantowanych w Konwencji (na przykład prawa zapisanego w artykule 3: "Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu albo karaniu").
Przed wystąpieniem ze skargą do Trybunału, konieczne jest wykorzystanie wszystkich dostępnych środków odwoławczych przewidzianych przez prawo krajowe. Dopiero wówczas, gdy nie ma już prawnych możliwości obrony, a osoba czuje się wciąż pokrzywdzona rozstrzygnięciem instancji sądowych, może zwrócić się do Trybunału. Skargę należy złożyć nie póˇniej niż w ciągu sześciu miesięcy od podjęcia ostatecznej, prawomocnej decyzji w sprawie. Trybunał nie rozpatruje skarg wniesionych anonimowo, odrzuca również te, które uprzednio składane były do innych międzynarodowych organów kontroli lub na pierwszy rzut oka są oczywiście bezpodstawne. Sprawy są rozpatrywane przez trzyosobowe Komitety, Izby składające się z dziesięciu sędziów i orzekające w składach siedmioosobowych lub tzw. Wielką Izbę, orzekającą w składzie siedemnastoosobowym.
Choć oficjalnym językiem Trybunału jest angielski i francuski, w fazie do podjęcia decyzji o dopuszczalności skargi, skarżący może posługiwać się językiem narodowym. Potem używanie tego języka jest dopuszczalne tylko za zgodą Izby. Przedstawiciele państw-stron muszą zaś cały czas posługiwać się językiem oficjalnym Trybunału.
Po podjęciu decyzji o dopuszczalności skargi, Trybunał kontynuuje badanie sprawy, starając się jednocześnie doprowadzić do zawarcia ugody między stronami. Postępowanie ugodowe jest poufne, natomiast rozprawy przed Trybunałem publiczne. Jeśli sprawa rozpatrywana przez Izbę jest skomplikowana, może się nią zająć Wielka Izba.
Orzeczenia zapadają większością głosów i Trybunał określa w nich, czy nastąpiło naruszenie Konwencji i uzasadnia swoje stanowisko, oraz ewentualnie postanawia o odszkodowaniu lub zadośćuczynieniu dla osoby skarżącej. Orzeczenia Trybunału są ostateczne, nie ma od nich odwołania.
Organem wykonawczym i kontrolnym jest Komitet Ministrów Rady Europy, składający się z ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich Rady Europy.
Skargi należy kierować pod adresem:

The Registrar
European Court of Human Rights
Council of Europa
F - 67075 Strasbourg Cedex, France


Ciekawą sprawą, która trafiła do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu jest sprawa

A. przeciwko Wielkiej Brytanii

(sprawa z 1997 roku). Bity wielokrotnie przez ojczyma chłopak nie otrzymał właściwej ochrony prawnej w Wielkiej Brytanii. O tym, że był ofiarą znęcania, często w sposób okrutny, wiedziały odpowiednie służby społeczne. Chłopiec figurował przez pewien czas w Rejestrze Ochrony Dzieci, fakt pobicia potwierdził lekarz pediatra, który stwierdził na jego ciele liczne - w tym świeże - ślady uderzeń, które mogły być wynikiem wielokrotnych silnych uderzeń kołkiem ogrodowym. Ojczyma oskarżono o pobicie. Obrona twierdziła, że A. był trudnym i niezdyscyplinowanym dzieckiem. Ława przysięgłych uniewinniła ojczyma. Trybunał uznał, że naruszony został artykuł 3 Europejskiej Konwencji (wolność od tortur i poniżającego karania). Trybunał argumentował, że państwo jest odpowiedzialne nie tylko wtedy, kiedy samo jest sprawcą złego traktowania, ale także wtedy, gdy sprawcami są osoby prywatne. Państwo ma w takiej sytuacji obowiązek zapewnienia - przez odpowiednie regulacje prawne i właściwe działania jego organów - skutecznej ochrony przed zamachami na prawa i wolności jednostki, niezależnie od tego, kto jest sprawcą. Wielka Brytania musi zapłacić skarżącemu 10 tys. funtów jako zadośćuczynienie za krzywdę moralną, oraz 20 tys. funtów (pomniejszone o pomoc prawną Rady Europy), jako zwrot kosztów i wydatków.
W innej sprawie
McMichael przeciwko Wielkiej Brytanii
(orzeczenie Trybunału z 1995 roku, seria A tom308) Trybunał uznał naruszenie artykułu 6 i 8 Konwencji (prawo do rzetelnego procesu sądowego i prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego). Dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej a następnie adoptowane przez nią. Biologiczna matka dziecka nie mogła sprawować nad nim opieki z powodu choroby psychicznej, zaś ojcu (nie był mężem matki) odmawiano prawa sprawowania nad nim opieki. Trybunał zasądził w tej sprawie zadośćuczynienie w wysokości 8 tysięcy funtów. Skarżący nie odzyskał jednak dziecka. W przyszłości także ono będzie mogło wnieść skargę na uniemożliwianie przez władze Wielkiej Brytanii wychowania w rodzinie naturalnej.
W jeszcze innej sprawie -
Hendriks przeciwko Holandii
(sprawa nr 8427/78 Europejskiej Komisji Praw Człowieka, decyzja z dnia 8 III 1982 roku) - ojciec skarżył się, że naruszono jego prawo swobodnych kontaktów z synem, nad którym opiekę sprawowała matka. Skarżący twierdził, że naruszony został artykuł 8 Konwencji (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego). Komisja uznała jednak, że nie doszło do pogwałcenia Konwencji, ponieważ sąd w Holandii ograniczając kontakty ojca z dzieckiem, kierował się dobrem dziecka. Sąd uznał, że te kontakty są niepożądane.
Celem tego artykułu i części I z poprzedniego numeru jest zachęcenie Czytelników NIEBIESKIEJ LINII do zwrócenia uwagi na prawoczłowieczy aspekt zapobiegania krzywdzeniu dzieci. Okazuje się, że ochrona ta jest dosyć mocna - odpowiednie przepisy prawne zawarte są zarówno w Konstytucji RP, jak i traktatach międzynarodowej ochrony praw człowieka takich jak Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ, Konwencja o Prawach Dziecka ONZ czy Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Mechanizmy kontroli przestrzegania praw przewidziane przez te Konwencje odznaczają się różnym stopniem skuteczności. Nie wszystkie przewidują możliwość składania skarg indywidualnych, a tylko w przypadku Konwencji Europejskiej możliwe jest uzyskanie zadośćuczynienia od państwa, które dopuściło się pogwałcenia praw w niej zawartych.
Mimo to osoby i organizacje występujące w obronie praw dziecka, powinny sięgać również po instrumenty międzynarodowej ochrony praw człowieka. Aby mogły robić to skutecznie, muszą posiadać wiedzę o tym, jakie prawa zawarte są w konkretnych traktatach, a także wiedzę o tym w jakiej formie i do kogo należy kierować informacje o ewentualnych naruszeniach praw dziecka.
Ważne wydaje mi się również używanie argumentacji zawartej w konwencjach międzynarodowych podczas upominania się o prawa dziecka w procedurach prawnych przewidzianych przez polskie prawodawstwo. Chodzi na przykład o to, żeby składając do prokuratury doniesienie o popełnieniu przestępstwa znęcania się nad rodziną (w tym nad dzieckiem), podpierać się również artykułem 19 Konwencji o Prawach Dziecka (ochrona przed wszelkimi formami przemocy). Oczywiście ma to głównie walor edukacyjny, ale przecież tylko takie działania prowadzą do zmiany postaw ludzi dorosłych wobec dzieci.

Anna Staszewska




logo-z-napisem-białe